Początek zimnej wojny – 1945-1953

Geneza konfliktu. Stosunki międzyalianckie pogorszyły się gwałtownie na początku 1946 r. Przyczyną rozłamu były kontynuacja przez ZSRR polityki ekspansji po zakończeniu wojny oraz decyzje podjęte w Waszyngtonie i stolicach Europy Zachodniej, by się temu przeciwstawić . W Moskwie uznano, że początkowa ustępliwość aliantów zachodnich wynika z ich słabości, toteż w strategii Kremla dominowała chęć poszerzania imperium radzieckiego. Stwierdził to wprost ówczesny minister spraw zagranicznych ZSRR Mołotow, który uważał, iż jego zadaniem jest ?maksymalne rozszerzenie granic naszej Ojczyzny”. Już po zakończeniu działań wojennych Kreml wspierał partyzantkę komunistyczną w Grecji, wysuwał roszczenia terytorialne wobec Turcji, myśląc o cieśninach i wyjściu na Morze Śródziemne, ingerował w wewnętrzne sprawy Iranu, przedłużając tam pobyt Armii Czerwonej i myśląc o przyłączeniu perskiej części Azerbejdżanu do ZSRR, prowadził skomplikowaną grę przeciw Anglosasom na Dalekim Wschodzie, zwłaszcza w Chinach, starał się o przychylność wyzwoleńczych ruchów w krajach kolonialnych, podtrzymywał swą popularność w środowiskach żydowskich przez poparcie idei państwa izraelskiego, a także wspierał agitację partii komunistycznych w Europie Zachodniej. Przed wieloma krajami europejskimi rysowała się perspektywa pokojowego wejścia w orbitę wpływów radzieckich. Stalin czynił też wszystko, by wykraść od USA tajemnicę produkcji bomby atomowej.

Pod koniec wojny prezydent Roosevelt należał do przeciwników przedłużania amerykańskiej obecności w Europie. Początkowo Truman był podobnego zdania, toteż liczebność wojsk USA zmniejszyła się z 12,3 mln w szczytowym okresie wojny do 670 tys. w 1947 r. Demobilizacja w ZSRR przybrała znacznie skromniejsze rozmiary. O ile w maju 1945 r. w Armii Czerwonej było 11,4 mln żołnierzy, o tyle w 1947 r. pozostawało ich pod bronią jeszcze ok. 3,5 mln . Ponieważ w Waszyngtonie zauważono, iż zachęca to Stalina do agresywnych kroków, np. wobec Grecji, Turcji i Iranu, Stany Zjednoczone stopniowo przekonywały się o konieczności przyjęcia taktyki powstrzymywania ekspansji radzieckiej. Zmianę tę wywoływała także świadomość faktu, że USA wyszły z wojny jako najpotężniejsze mocarstwo świata, dysponujące monopolem atomowym, jednak nie nadążające w narzuconej przez ZSRR grze globalnej.

Traktaty pokojowe z satelitami Osi. Zasadniczym celem dyplomacji amerykańskiej w latach 1945-1947 było doprowadzenie do zawarcia traktatów pokojowych z Niemcami i ich satelitami – Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami. W Poczdamie zdecydowano, że przedstawiciele wielkiej piątki (USA, Wielka Brytania, Francja, ZSRR i Chiny) spotkają się wkrótce w Londynie i tam przedyskutują warunki pokoju. Od razu okazało się, że sprawa pokoju z Niemcami będzie najtrudniejsza. Dopiero drugie i trzecie spotkanie ministrów spraw zagranicznych w maju oraz na przełomie czerwca i lipca 1946 r. w Paryżu przyniosły postęp w rozmowach o warunkach pokoju z satelitami III Rzeszy. Ostatecznie 10II 1947 r. doszło do podpisania traktatów pokojowych ze wspomnianymi pięciu państwami satelickimi hitlerowskich Niemiec.

Włochy zmuszono do zapłacenia reparacji w wysokości 360 mln $, z czego 100 mln $ na rzecz ZSRR. Część Istrii zajęła Jugosławia, choć Triest został wolnym miastem pod kontrolą Rady Bezpieczeństwa ONZ. W 1954 r. miasto przekazano ostatecznie Włochom. Kolonie włoskie oddano na rok pod okupację wojsk brytyjskich. Libia uzyskała niepodległość w 1951 r., Erytrea natomiast stała się autonomiczną prowincją Etiopii, która oczywiście odzyskała pełną suwerenność. Przedwojenny status Somali włoskiego jako kolonii przywrócono w 1950 r., choć tylko na 10 lat . W traktacie z Finlandią przewidziano wypłatę reparacji w wysokości 300 mln $, w całości na rzecz ZSRR. Na korzyść Moskwy przesunięto granicę na Dalekiej Północy w rejonie Petsamo i w Karelii, ZSRR otrzymał również bazę w Porkkala koło Helsinek. Rumunia uznała radziecką inkorporację Besarabii i północnej Bukowiny z 1940 r. i musiała zapłacić Moskwie reparacje w wysokości 300 mln $. Bułgaria wyszła z wojny obronną ręką, płacąc ZSRR reparacje w wysokości 70 mln $. Węgry miały powrócić do granic sprzed 1938 r. i zapłacić 200 mln $ reparacji Związkowi Radzieckiemu. Traktaty te oznaczały wzmocnienie pozycji ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej. Niezależnie od zatwierdzenia nowych granic, Kreml uzyskał łączne reparacje w wysokości 970 mln $ oraz prawo posiadania garnizonów wojskowych w Rumunii, na Węgrzech i w Polsce, które teoretycznie miały służyć utrzymywaniu połączeń transportowych ze strefami okupacyjnymi w Niemczech i Austrii.

Sprawa Niemiec. Rozbieżności między niedawnymi aliantami rozgorzały natomiast w kwestii niemieckiej. Proces głównych zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze, zakończony 30IX 1946 r. jedenastoma wyrokami śmierci, pokazywał jedynie fasadę współpracy. Faktycznie jednak wokół problemu niemieckiego narastało napięcie. ZSRR przeprowadził w swojej strefie okupacyjnej konfiskatę własności monopolistycznej i parcelację dużych majątków ziemskich, dążąc do związania uczuć narodowych Niemców z przemianami społecznymi, a w przyszłości – do zjednoczenia Niemiec pod egidą komunizmu. Kreml liczył także na rozbieżności w stosunku do Niemiec na Zachodzie. Francja była zainteresowana całkowitym rozbiciem Niemiec, natomiast Anglia nie chciała do końca niszczyć tam potencjalnych rynków zbytu. Stany Zjednoczone zajmowały w stosunku do Niemiec stanowisko pośrednie.

Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytami, Francji, USA i ZSRR w kwietniu 1946 r. sekretarz stanu USA James Byraes zaproponował plan demilitaryzacji Niemiec, utworzenia z nich federacyjnego państwa o charakterze rolniczym oraz zawarcia pokoju i zakończenia okupacji. Dałoby to Niemcom status normalnego podmiotu stosunków międzynarodowych, równoważącego wpływy Kremla w Europie. W odpowiedzi Mołotow wystąpił za ?utrzymaniem jedności Niemiec”, przeciw rozbiciu federalnemu i zamienianiu Niemiec w państwo rolnicze. W rzeczywistości chodziło o utrzymanie okupacji i stopniowe wzmacnianie komunizmu w strefie radzieckiej, obejmującej Prusy i Berlin – centralne ośrodki dawnej Rzeszy. Celowi temu służyły przerzuty zsowietyzowanych jeńców niemieckich z ZSRR do radzieckiej strefy okupacyjnej.

Droga do zimnej wojny. Ostatnie miesiące 1945 r. przyniosły narastanie nieufności we wzajemnych kontaktach między aliantami. Po zakończeniu anglo-amerykańskich rozmów na szczycie w listopadzie tegoż roku, Waszyngton zaproponował stworzenie międzynarodowego systemu kontroli energii atomowej z udziałem Moskwy. Zdaniem Stalina, była to próba zastosowania nacisku politycznego na ZSRR w celu osłabienia jego pozycji w ONZ, Europie Środkowo-Wschodniej i innych regionach, toteż odmówił on udziału w tym przedsięwzięciu . W grudniu 1945 r. Związek Radziecki nie ratyfikował umowy o wprowadzeniu systemu walutowego Bretton Woods i nie wziął udziału w tworzeniu Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Sygnał do zaostrzenia stosunków dał Stalin w przemówieniu przed wyborami do Rady Najwyższej ZSRR 9 II 1946 r., wynosząc system radziecki nad ?rozdarty sprzecznościami świat kapitalistyczny”. Od tej chwili prasa radziecka nieustannie nasilała kampanię antyzachodnią, twierdząc, że imperializm jest drugim, obok faszyzmu, wrogiem postępowej ludzkości. Przemówienie to wywołało duże wrażenie w Waszyngtonie, gdzie niektórzy politycy odebrali je jako ?wypowiedzenie III wojny światowej”.

Sytuację zaostrzało również agresywne stanowisko Kremla wobec Iranu. W styczniu 1946 r. proklamowano w Mahabadzie w zachodnim Iranie Kurdyjską Republikę Ludową, wspieraną przez komunistów. W marcu 1946 r. minął termin, w którym wojska radzieckie miały opuścić perską część Azerbejdżanu. Mimo to Kreml nadal utrzymywał tam swą wojskową obecność i usiłował tworzyć organy władzy radzieckiej, co powodowało protesty rządu Iranu. Ambasador ZSRR przy ONZ, Andriej Gromyko, zagroził bojkotem Rady Bezpieczeństwa w razie podjęcia przez nią tej kwestii. Waszyngton zareagował bardzo ostro. Po przesunięciu terminu wycofania wojsk radzieckich do maja, Kreml ostatecznie wyprowadził swe wojska z północnego Iranu. Umożliwiło to rozładowanie konfliktu. W grudniu 1946 r. władze perskie opanowały sytuację w swojej części Azerbejdżanu oraz schwytały i rozstrzelały przywódcę Kurdyjskiej Republiki Ludowej Ghazi Mohammada. Niedobitki bojowników kurdyjskich pod wodzą Mustafy al-Barzaniego schroniły się na terenie ZSRR.

Napięcia wśród niedawnych sojuszników dotyczyły także broni nuklearnej. W czerwcu 1946 r. obserwatorzy radzieccy uczestniczyli w amerykańskim eksperymencie z bronią atomową na atolu Bikini. Jednakże rząd ZSRR sparaliżował plan Amerykanów powołania specjalnej organizacji międzynarodowej, kontrolującej badania nuklearne, nazwany planem Barucha od nazwiska amerykańskiego delegata do Komisji Energii Atomowej ONZ Bernarda Barucha. Kreml nie zamierzał pozwolić na kontrolę własnych badań w tej dziedzinie. Mołotow stwierdził natomiast, że organizacja kontroli usankcjonowałaby amerykański monopol atomowy.

Przywódcy Zachodu byli coraz głębiej zaniepokojeni ekspansją radziecką. Już w styczniu 1946 r. prezydent Truman stwierdził prywatnie, że ?jeśli Rosja nie napotka żelaznej pięści i ostrych słów, to szykuje się nowa wojna”. 5 III 1946 r. w mowie wygłoszonej w Fulton w stanie Missouri Churchill zapowiedział konieczność postawienia tamy tej ekspansji i zaproponował ścisły sojusz USA i Wielkiej Brytanii w celu realizacji tej polityki. Kontrolowaną przez ZSRR część Europy określił jako ginącą za ?żelazną kurtyną”. W swojej mowie Churchill zakwestionował prawomocność polskiej granicy zachodniej, stwierdzając, iż ?rząd polski, znajdujący się pod panowaniem Rosjan, był zachęcany do ogromnych i nieusprawiedliwionych roszczeń wobec Niemiec”. W maju tegoż roku Truman – zaniepokojony wpływami komunistów we Francji – postawił w stan gotowości wojska amerykańskie stacjonujące w Niemczech. 6 IX 1946 r. w Stuttgarcie amerykański sekretarz stanu Byrnes zapowiedział pomoc amerykańską w odbudowie przemysłu Niemiec. Stwierdził też, że polska granica na Odrze i Nysie Łużyckiej nie ma charakteru ostatecznego, a rząd USA nie poprze postulatów polskich w tej sprawie na przyszłej konferencji pokojowej. Przywódcy Zachodu rozpoczęli grę o Niemcy, która miała powstrzymać ekspansję radziecką na zachód. Gra ta godziła przede wszystkimi w interes Polski.

Na początku 1947 r. stosunki międzynarodowe wkroczyły w nową fazę. Państwa zachodnie i ZSRR nasilały wzajemne oskarżenia. Kreml miał przewagę wojskową w Europie, kuszącą doraźnymi sukcesami w razie ataku na państwa zachodnioeuropejskie. Waszyngton dysponował jednak już 100 bombami atomowymi i prawie trzykrotnie większym potencjałem ekonomicznym niż ZSRR. Na Zachodzie na ogół przeceniano siły radzieckie i lękliwie obserwowano brutalne akcje Moskwy w krajach podbitych oraz ?postępową propagandę” szerzoną z coraz większym powodzeniem. W Moskwie zdawano siebie sprawę z niższości gospodarczej ZSRR, wagi monopolu atomowego USA, wyczerpania ludności radzieckiej wojną oraz pojawiającym się głodem. Lekarstwa na wewnętrzne słabości szukano jednak w ekspansji pod hasłami postępu i socjalizmu.

Doktryna Trumana. Jedną ze scen, na których taktyka radziecka napotkała najwcześniej opór, były pokonane Niemcy. We wrześniu 1946 r. komunistyczna Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności wygrała ?wybory” w strefie radzieckiej. Wobec fiaska kolejnych konferencji wielkiej czwórki w Paryżu i Nowym Jorku na temat przyszłego rządu niemieckiego, reparacji i roli gospodarczej Niemiec, zachodni członkowie dawnej koalicji zaczęli stosować politykę faktów dokonanych. W strefie amerykańskiej i brytyjskiej również przeprowadzono wybory, wygrane przez chadecję, socjaldemokratów i liberałów. W czerwcu 1946 r. przeprowadzono wybory do Landtagów w strefie amerykańskiej, a w październiku – w radzieckiej. Niepowodzenia sojuszniczej kontroli Niemiec, do których przyczyniła się też Francja, pragnąca stałego rozczłonkowania Niemiec, doprowadziły 1 I 1947 r. do połączenia stref amerykańskiej i angielskiej w Bizonię. W sytuacji niemożności realizacji koncepcji zjednoczenia Niemiec po wyborach przeprowadzonych pod kontrolą czterech mocarstw, Anglosasi zaczęli forsować projekt tworzenia państwa zachodnioniemieckiego, teoretycznie otwartego dla strefy radzieckiej.

W polityce państw zachodnich względem Niemiec nie było początkowo jednomyślności. Francuskie, a w części także angielskie obawy przed odbudową potęgi niemieckiej spowodowały, że zaakceptowano przesunięcie granicy polskiej na zachód, ale idea stworzenia z Niemiec przeciwwagi dla wpływów radzieckich w Europie napotykała ogromne opory. Jeszcze 4 III 1947 r. Anglia i Francja podpisały w Dunkierce traktat o współdziałaniu w momencie odrodzenia się agresywnych tendencji w Niemczech. Był to zresztą pierwszy po wojnie układ między byłymi aliantami, o którym nie uprzedzono Moskwy. W Londynie, a zwłaszcza w Paryżu, obawiano się też nadmiernego uzależnienia od USA. Miało to swoje uzasadnienie w fakcie, że cała Europa Zachodnia była ogromnie zniszczona, podczas gdy gospodarka amerykańska wyszła z wojny w bardzo dobrym stanie. Już w październiku 1945 r. premier francuski gen. Charles de Gaulle twierdził, że alternatywą dla uzależnienia od USA lub ZSRR jest dla Europy Zachodniej zjednoczenie.

Do zasadniczej próby sił doszło na południu Europy. Prozachodni rząd Grecji borykał się w tym czasie z ogromnymi trudnościami gospodarczymi. W kraju szalała inflacja, a silna partia komunistyczna organizowała strajki i krytykowała obecność angielskich misji gospodarczych i wojskowych. Tę ostatnią sprawę wniósł ZSRR do ONZ. Greckie wybory z marca 1946 r. odbyły się pod nadzorem międzynarodowym, w którym Kreml odmówił udziału. Komuniści greccy zbojkotowali głosowanie. Zwycięstwo odnieśli populiści, jednak ponad połowa uprawnionych nie wzięła udziału w wyborach. Nowy rząd Konstantinosa Tsaldarisa zorganizował referendum na temat restauracji monarchii. Większość głosujących opowiedziała się za powrotem króla Jerzego II. Korzystając z poparcia komunistów jugosławiańskich, bułgarskich i albańskich komunistyczna Grecka Armia Narodowowyzwoleńcza (ELAS) pod dowództwem gen. Markosa (Wafiadisa) – zresztą główna siła oporu przeciw okupantom niemieckim w czasie wojny – przystąpiła do szeroko zakrojonej ofensywy zbrojnej przeciw rządowi w Atenach. W grudniu 1946 r. wniósł on do ONZ skargę przeciw sąsiadom o interwencję w sprawy wewnętrzne Grecji. Do Aten przybyła specjalna komisja ONZ.

Kreml próbował też wykorzystać niezdecydowanie Zachodu i powojenną słabość Turcji, by przybliżyć odwieczny cel strategiczny Rosji – kontrolę nad cieśninami prowadzącymi na Morze Śródziemne. 7 VIII 1946 r. Związek Radziecki zażądał od Turcji przesunięcia granicy w rejonie Kars i Ardahan oraz ustanowienia garnizonu radzieckiego, kontrolującego Dardanele. Turcja postawiła w stan gotowości 650 tys. żołnierzy, co niezwykle osłabiło i tak nadwerężoną gospodarkę turecką. W społeczeństwie wzrosło niezadowolenie, spotęgowane korupcją rządzącej partii ludowej prezydenta ismeta Inonii. Sytuacja groziła przejęciem kontroli nad Turcją przez komunistów. Co więcej, na początku 1947 r. sytuacja finansowa zmusiła rząd brytyjski do wstrzymania pomocy dla Grecji i Turcji. Stany Zjednoczone stanęły wobec możliwości utraty przez Zachód wpływów w tych krajach.

Rząd USA porzucił dotychczasowe niezdecydowanie. Dużą rolę odegrała zmiana nastawienia opinii publicznej pod wpływem niepokojących informacji o zagrożeniu komunistycznym oraz działalności organizacji lansujących konieczność obrony wartości demokratycznych. Ciężka zima przełomu 1946/1947 r. oraz zła sytuacja aprowizacyjna zrujnowanej Europy skłoniła strategów amerykańskich do wypracowania bardziej aktywnej polityki europejskiej. W styczniu 1947 r. niezbyt konsekwentnego sekretarza stanu Byrnesa zastąpił George C. Marshall, który był rzecznikiem polityki powstrzymywania, lansowanej przez szefa Wydziału Planowania Departamentu Stanu George’a F. Kennana.

12 III 1947 r. prezydent Truman wygłosił przed połączonymi izbami Kongresu przemówienie, obrazujące istniejącą sytuację międzynarodową i zapowiedział ?poparcie wolnych narodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom łub zewnętrznemu naciskowi”. Akcentował przy tym szczególnie problem Grecji i Turcji, zagrożonych przez ZSRR. Doktryna Trumana, zakładająca przeciwstawienie się ekspansji komunizmu jako obowiązek i interes USA, wywołała opory w izolacjonistycznych i pacyfistycznych kołach amerykańskich, lecz ustawa o pomocy dla państw zagrożonych komunizmem została przyjęta większością głosów w Kongresie Stanów Zjednoczonych 22 VI 1947 r. Należy w tym miejscu podkreślić, że prezydent Truman, zupełnie nie wtajemniczony w dyplomatyczne gry Roosevelta pod koniec wojny oraz program ?Manhattan” i zaskoczony stanem stosunków międzyalianckich w momencie objęcia prezydentury, zdołał w stosunkowo krótkim czasie zrozumieć zagrożenia płynące z dotychczasowej polityki, przekonać opinię amerykańską do pozostawienia wojsk USA w Europie, a następnie wypracować strategię zmierzającą do powstrzymania ekspansji komunizmu.

Plan Marshalla

Propaganda radziecka odpowiedziała nową falą demagogii, porównując oświadczenie Trumana do wystąpień Hitlera. Truman nakreślił swą doktrynę w czasie, kiedy w Moskwie obradowała bezskutecznie kolejna konferencja czterech ministrów spraw zagranicznych. Widząc niemożność porozumienia się z ZSRR oraz jego rosnącą presję, Departament Stanu USA przygotował program pomocy gospodarczej, mający na celu odsunięcie groźby wykorzystania przez komunistów powojennych trudności ekonomicznych występujących w Europie. 5 VI 1947 r. sekretarz stanu Marshall przedstawił zarys swego planu, proponując zwołanie międzynarodowej konferencji w tej sprawie. Organizacji spotkania podjęła się Francja. Na konferencję, która miała się rozpocząć 12 VII, zaproszono większość państw europejskich, w tym także Bułgarię, Czechosłowację, Węgry, Polskę, Rumunię i Jugosławię. W połowie czerwca rządy brytyjski i francuski, przyjmując ofertę amerykańską z entuzjazmem, zaprosiły do wstępnych rozmów także rząd ZSRR. Waszyngton nie chciał stwarzać wrażenia, że plan Marshalla ma na celu izolację Kremla, wątpliwe jednak, by Kongres Stanów Zjednoczonych zatwierdził pomoc dla mocarstwa komunistycznego.

26 VI-2 VII 1947 r. podczas rozmów w Paryżu Mołotow zapoznał się z ideą planu, odrzucając go pod pretekstem ?ingerencji w sprawy wewnętrzne suwerennych państw”. Mimo iż Polska i Czechosłowacja wstępnie zaakceptowały ofertę amerykańską, Kreml wymusił na rządach w Warszawie i Pradze, a także Albanii, Bułgarii, Jugosławii, Rumunii i Węgrzech odrzucenie planu Marshalla. Również Finlandia nie zaryzykowała wyłamania się z radzieckiego frontu odmowy. Konferencja inicjująca program pomocy amerykańskiej w ramach planu Marshalla odbyła się, zgodnie z założeniami w Paryżu. Utworzono Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej, który miał się zająć określeniem potrzeb państw uczestniczących w programie. 22 IX Komitet przedstaw Amerykanom zarys programu odbudowy i prośbę o wyasygnowanie od 12 do 17 mld $ w ciągu czterech lat, głównie w postaci dostaw żywności i surowców.

Sumy te wywołały w USA spore kontrowersje, jednak prezydentowi Trumanowi udało się przekonać Kongres o potrzebie przyznania natychmiastowej pomocy w wysokości 600 mln $ dla Francji, Włoch i Austrii, ze względu na fatalną sytuację ekonomiczną w tych krajach, przyczyniającą się c wzrostu sympatii dla komunistów. Po kilku miesiącach debat, 2 IV 1948 r., Kongres USA uchwalił kredyty w wysokości 6,8 mld $ na pierwsze 15 miesięcy planu oraz zgodził się i następne transze pomocy. Plan Marshalla realizowano w ramach Europejskiego Programu Odbudowy. Ze strony amerykańskiej nadzorował go specjalny urząd pod kierownictwem Paula G. Hoffmana, podczas gdy 16 państw uczestniczących w programie – Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania i Włochy – założyło Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Ogółem w ciągu czterech lat realizacji planu Marshalla państwa europejskie otrzymały 13,2 mld $ pomoc amerykańskiej, w tym Wielka Brytania – 3,2 mld, Francja – 2,7 mld, Włochy – 1,5 mld, a Niemcy Zachodnie – 1,4 mld. W rezultacie programu odbudowy produkcja przemysłowa 16 państw uczestniczących w nim przekroczył o 35% poziom przedwojenny, produkcja rolna – o 10%, produkt narodowy zaś – o 15%. Wzajemna wymiana handlowa między krajami uczestniczącymi w EPO wzrosła w latach 1947-1951 o 70%. Powstrzymano inflację i rozwój konfliktów społecznych. Doszło do poważnego zbliżenia między administracją amerykańską a rządami państw zachodnioeuropejskich. W samej Europie Zachodniej EPO wzmógł tendencje do pogłębienia współpracy ekonomicznej i politycznej. Coraz częściej mówiono o zjednoczeniu Europy Zachodniej.

Oferta pomocy amerykańskiej zmieniła sytuację polityczną w Europie Zachodniej. W maju 1947 r. we Francji i Włoszech usunięto komunistów z rządu. Paryż porzucił część swych obaw co do zjednoczenia Niemiec. W zasadniczym przemówieniu programowym z 4 VII prezydent Truman nakreślił zasady życia społecznego wolnego świata: rządy winny sprawować władzę na podstawie zgody rządzonych, należy szanować prawa człowieka jako osnowę ładu pokojowego, utrzymywać wolny przepływ informacji i myśli, swobodę podróży oraz wymiany gospodarczej. Kreml zareagował kampanią nienawiści, ograniczając jeszcze bardziej swobodę wymiany informacji. Kiedy 12 VII 1947 r. rozpoczęła się konferencja paryska, TASS stwierdziła, że jej uczestnicy oddali się w ręce ?imperialistów amerykańskich” i zmierzają ku oczywistej katastrofie. Zimna wojna wkroczyła w nowe, jeszcze ostrzejsze stadium. Podczas londyńskiej konferencji w sprawie Niemiec na przełomie listopada i grudnia 1947 r. Mołotow zaatakował gwałtownie ?światowy imperializm”. Konferencja zakończyła się całkowitym fiaskiem.

Konsolidacja Zachodu

Na wielu scenach świata, gdzie ścierały się dążenia demokracji zachodnich i Kremla, sukcesy radzieckie zostały zahamowane. Głosowanie w ONZ w sprawie zagrożenia niepodległości Grecji w październiku 1947 r. przyniosło Moskwie klęskę: 40 państw poparło rezolucję wniesioną przez USA, 6 było przeciw, a 11 się wstrzymało. Pozbawiona wsparcia radzieckiego partyzantka komunistyczna w Grecji zaczęła ulegać siłom demokratycznym, a pod koniec sierpnia 1949 r. została ostatecznie rozbita . Nastawienie antyradzieckie w świecie dało swój wyraz m.in. w akceptacji przez Radę Bezpieczeństwa ONZ w czerwcu 1948r. planu międzynarodowej kontroli energii atomowej. ZSRR musiał się uciec do weta, by zablokować tę uchwałę.

Bezkompromisowe stanowisko wobec komunizmu zajmował papież Pius XII. Jeszcze w 1945 r. powtórzył on tezy encykliki swego poprzednika Divini redemptoris, potępiającej totalitaryzm. W lipcu 1948 r. Pius XII napisał do prezydenta Trumana: ?Kultura chrześcijańska styka się obecnie z największym zagrożeniem w jej liczącej dwa tysiące lat historii. Życie polityczne, gospodarcze i społeczne Zachodu jest podminowane, a gdyby miało runąć, skutkiem będą chaos i niewolnictwo” . 1 VII 1949 r. Święte Officjum wydało dekret zakazujący katolikom dobrowolnej współpracy z komunistami.

Plan Marshalla a zarazem jego odrzucenie przez Kreml przyczyniły się do ściślejszego współdziałania krajów zachodnioeuropejskich. Wobec fiaska rozmów w sprawie Niemiec, 22 I 1948 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Bevin stwierdził potrzebę konsolidacji Europy Zachodniej. Choć Bevin odrzucił możliwość ograniczenia suwerenności poszczególnych państw, jego program obejmował przyjęcie do anglo-francuskiego traktatu z Dunkierki krajów Beneluxu. Premier belgijski Paul Henri Spaak, którego polityka zmierzała do maksymalnego zacieśnienia współpracy europejskiej, doprowadził do rozszerzenia proponowanego porozumienia o współdziałanie w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej. Chęć zbliżenia się w Europie Zachodniej wzrosła szczególnie po utworzeniu Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu) we wrześniu 1947 r. oraz przejęciu przez komunistów władzy w Czechosłowacji w lutym 1948 r. 17 III 1948 r. doszło do podpisania w Brukseli traktatu o Unii Zachodniej, zobowiązującego sygnatariuszy – Francję, Wielką Brytanię i kraje Beneluxu – do wzajemnej pomocy na wypadek agresji przeciw jednemu z nich, do rozwoju wszechstronnej współpracy w celu podniesienia poziomu życia oraz pogłębienia świadomości wspólnego dziedzictwa cywilizacyjnego.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Coraz większa izolacja Kremla na arenie międzynarodowej była wynikiem tego, iż wbrew deklaracjom, sprzyjał on agresywnym i antydemokratycznym siłom w świecie. Kiedy 10 XII 1948 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało Powszechną Deklarację Praw Człowieka, 6 państw obozu radzieckiego, w tym ZSRR i Polska, wstrzymało się od głosu wraz z Arabią Saudyjską i Związkiem Południowej Afryki. Deklaracja, stanowiąca najogólniejszą podstawę cywilizowanych stosunków politycznych, zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej, okazała się nie do przyjęcia dla grupy państw komunistycznych i najbardziej konserwatywnych reżimów świata, które uznały jej zasady za sprzeczne z praktyką stosowaną przez ich rządy.

Deklaracja uznawała ?przyrodzoną godność oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków wspólnoty ludzkiej” za podstawę ?wolności, sprawiedliwości i pokoju świata”. Zauważała, iż nieposzanowanie tych praw doprowadziło do współczesnego barbarzyństwa. Deklaracja wyszczególniała różne rodzaje praw i wolności głosząc, iż ?wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swojej godności” (art. 1) bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, wyznanie, poglądy polityczne i inne, narodowość, pochodzenie społeczne, majątek, urodzenie lub inne różnice (art. 2). Stwierdzano, że każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa (art. 3) oraz że nie wolno nikogo czynić niewolnikiem (art. 4), torturować (art. 5) i odbierać mu oso-bowości prawnej (art. 6). W myśl Deklaracji każdy człowiek ma prawo do uważania go za niewinnego, dopóki mu się nie udowodni winy, a prawo nie może działać wstecz (art. 11). Uznawano prawo każdego człowieka do ochrony życia prywatnego (art. 12), swobodnego poruszania się (art. 13) i azylu w przypadku naruszania jego praw (art. 14). Uznano, że nie wolno nikogo pozbawiać obywatelstwa (art. 15), że prawa obu płci w małżeństwie są równe (art. 16), że każdy człowiek ma prawo do własności (art. 17), wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 18), wyrażania opinii (art. 19), zgromadzeń (art. 20) i udziału w rządzeniu (art. 21). Deklaracja stwierdzała, iż wola ludu jest podstawą władzy (art. 22), przyznawała każdemu prawo do pracy (art. 23), urlopu i wypoczynku (art. 24) oraz do ?stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodziny” (art. 25), nauki (art. 26) i korzystania z dóbr kultury (art. 27). Jednocześnie Deklaracja podkreślała, iż ?każdy ma obowiązki wobec społeczeństwa”, a w korzystaniu ze swych praw każdy podlega ograniczeniom niezbędnym dla uznania praw i wolności innych. Mimo że Deklaracja nie wskazywała, w jaki sposób należy realizować te prawa, np. do dobrobytu, stanowiła ona podstawę obrony praw i wolności osoby ludzkiej w przypadku prób ich jawnego kwestionowania.

Blokada Berlina

Kontrofensywa polityczna Zachodu dotyczyła też Niemiec. Po akceptacji planu Marshalla Francja porzuciła swą odrębną politykę w kwestii niemieckiej. Przed konferencją londyńską wielkiej czwórki w listopadzie 1947 r. USA, Anglia i Francja uzgodniły w zasadzie przyszłe zjednoczenie Niemiec Zachodnich, a w marcu 1948 r. ideę tę zaakceptowały również państwa Beneluxu. W lutym 1948 r. strefy zachodnie Niemiec objęto planem Marshalla. Nie uzyskawszy szczegółów zachodnich planów w kwestii niemieckiej, 20 III 1948 r. marsz. ZSRR Wasilij Sokołowski opuścił Radę Międzysojuszniczą. Kreml podjął przygotowania do blokady Berlina i zezwolił na utworzenie Rady Ludowej w swojej strefie. Po reformie walutowej w strefach zachodnich, 20 VI 1948 r. ZSRR uciekł się do użycia siły, odcinając Berlin od dostaw prądu i od transportu lądowego z Zachodu. Krok ten miał na celu wymuszenie przyjęcia radzieckiej propozycji utworzenia ogólnoniemieckiego rządu demokratycznego i wycofania wojsk okupacyjnych w ciągu roku. Ofertę tę zgłosiło 8 państw bloku radzieckiego na konferencji w Warszawie 24 VI 1948 r. Na posunięcia te Zachód odpowiedział uruchomieniem w cztery dni później mostów powietrznych, największej operacji transportowej w dziejach lotnictwa, trwającej prawie rok. W sierpniu 1948 r. strefę francuską włączono do unii celnej Bizonii. Powstała Trizonia.

Pakt północnoatlantycki

Europa Zachodnia jednoczyła się w obliczu zagrożenia radzieckiego. Naturalnym wzmocnieniem Unii Zachodnioeuropejskiej wydawało się przyciągnięcie Stanów Zjednoczonych i Kanady. Dążenia te znajdowały zrozumienie w Waszyngtonie. W dniu podpisania traktatu brukselskiego prezydent Truman zapowiedział, że determinacja jego sygnatariuszy spotka się z równą determinacją USA, by im pomóc. W czerwcu 1948 r. idea paktu wojskowego Stanów Zjednoczonych i Unii Zachodnioeuropejskiej uzyskała poparcie Kongresu. Stalin wystąpił wówczas z ofensywą ?pokojową” w celu rozbicia jedności zainteresowanych paktem państw, próbował także wyrwać z ich grona Norwegię, jednak bez skutku. We wrześniu 1948 r. w Fontainebleau powołano sztab obrony Zachodu. Chociaż faktyczna przewaga wojskowa w Europie była nadal po stronie ZSRR, plany integracyjne budziły nie ukrywaną wściekłość na Kremlu. Propaganda radziecka dopatrywała się w nich, ni mniej, ni więcej, jak tylko ?odrodzenia ducha Hitlera”.

4 IV 1949 r. w Waszyngtonie powołano do życia Organizację Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) z udziałem: USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Luksemburga, Danii, Norwegii, Islandii, Kanady i Portugalii. Pakt zobowiązywał wszystkie strony do udzielenia pomocy wojskowej w przypadku zbrojnej napaści na jedno lub więcej państw-sygnatariuszy, przy czym dotyczyć to miało tylko terytoriów europejskich, północnoamerykańskich, Algierii oraz terenów położonych na północ od Zwrotnika Raka. W ten sposób, za sprawą USA, kolonialne posiadłości Anglii i Francji zostały z niego wyłączone. NATO było paktem o nie określonym czasie obowiązywania, przy czym każdy z członków mógł się zeń wycofać po 20 latach z rocznym wypowiedzeniem. Po ratyfikacji paktu przez Senat USA, w październiku 1949 r. Stany Zjednoczone wyasygnowały kolejne 1,3 mld $ pomocy dla państw NATO oraz Grecji, Turcji, Iranu, Korei i Filipin w ramach Progamu Wzajemnej Pomocy Obronnej.

Pakt północnoatlantycki wywołał mieszane uczucia w opinii publicznej państw Europy Zachodniej. W Anglii konserwatyści poparli laburzystowskiego ministra spraw zagranicznych Bevina, natomiast przeciw paktowi opowiedziała się lewica Labour Party. We Francji prawica zjednoczyła się z komunistami w oporze przeciw paktowi, twierdząc, że doprowadzi on do remilitaryzacji Niemiec. We Włoszech masowe protesty organizowali komuniści, a Kreml ostrzegał wręcz premiera Alcide De Gasperi, że udział Włoch w NATO stoi w sprzeczności z traktatem pokojowym. Mniejsze państwa członkowskie, jak np. Norwegia i Dania, nie uległy presji ZSRR i pakt został ratyfikowany wszędzie wyraźną większością głosów. W Europie Zachodniej przeważyła chęć zbudowania skutecznej obrony przed możliwą ekspansją Kremla.

Powstanie dwóch państw niemieckich.

Jednocześnie trwały intensywne zabiegi Zachodu i ZSRR wokół Niemiec. 8 IV 1949 r. Anglia i Francja uzgodniły status prawny przyszłej republiki zachodnioniemieckiej jako czynnika równo-ważącego wpływy ZSRR w Europie Środkowej. W połowie maja w strefie radzieckiej utworzono Zgromadzenie Ludowe, które uzurpowało sobie prawo do przemawiania w imieniu całego narodu niemieckiego i uchwaliło konstytucję przyszłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Demokratyczny rzekomo charakter konstytucji mało przemawiał do Niemców wobec intensywnej sowietyzacji radzieckiej strefy okupacyjnej. Symbolem zastąpienia totalitaryzmu brunatnego przez czerwony było utrzymanie obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie, Sachsenhausen i innych miejscach, gdzie władze radzieckie więziły swoich przeciwników. W trakcie zabiegów o przyszły kształt Niemiec 12 V Kreml zniósł bezskuteczną blokadę Berlina, a 23 V w Paryżu przedstawiciel Moskwy zasiadł do stołu obrad z ministrami spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii i Francji, lansując koncepcję zjednoczenia Niemiec pod kontrolą rządu demokratycznego. Konferencja zakończyła się 20 VI uzgodnieniem utrzymania podziału Niemiec i Berlina, ułatwień transportowych oraz ogólnych zasad pokoju z Austrią.

W połowie sierpnia 1949 r. w strefach zachodnich przeprowadzono wybory do Bundestagu, które wygrali chadecy z Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej/Unii Chrześcijańsko-Społecznej (CDU/CSU) i liberałowie z Wolnej Partii Demokratycznej (FDP). Socjaldemokraci znaleźli się w opozycji. 21 IX 1949 r. rząd wyłoniony przez Bundestag ogłosił utworzenie Republiki Federalnej Niemiec. Związek Radziecki gwałtownie zaprotestował. W listopadzie mocarstwa zachodnie uzgodniły z rządem RFN rewizję stanu okupacyjnego i nieskrępowany rozwój gospodarki Niemiec. Nie mogąc zrealizować swej koncepcji Niemiec zjednoczonych pod kierownictwem komunistów, ZSRR zdecydował się na utworzenie odrębnego państewka w swojej strefie okupacyjnej. 7 X 1949 r. powstała Niemiecka Republika Demokratyczna z Wilhelmem Pieckiem jako prezydentem i komunistyczną Niemiecką Socjalistyczną Partią Jedności (SED) jako partią rządzącą. Akt ten ozdobiono wezwaniami do ?jedności demokratycznych Niemiec” i likwidacji ?separatystycznego państwa zachodnioniemieckiego”. Berlin pozostał podzielony na cztery sektory, choć sektor radziecki stał się, wbrew umowom sojuszniczym, stolicą NRD. W styczniu 1949 r. SED zdeklarowała się za utrzymaniem polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Nastroje w Niemczech uległy zmianie. ?Mosty powietrzne” do Berlina Zachodniego, normalizacja życia w RFN, prozachodnia polityka Adenauera, a także bezmyślny rabunek rosyjski w strefie radzieckiej skłoniły Niemców w strefach zachodnich ku USA, Wielkiej Brytanii i Francji, a nie ku ZSRR.

Od wojny zimnej do gorącej

Stany Zjednoczone były nadal pierwszą potęgą światową, mimo że Kreml prowadził szeroko zakrojone zbrojenia, utrzymywał dominację wojskową w Europie i intensywnie pracował nad własną bronią atomową. Stalin przyspieszył radziecki program atomowy, pozostając pod wrażeniem skutków wybuchów w Hirosimie i Nagasaki. Już 20 VIII 1945 r. powstał w Moskwie specjalny komitet do spraw wojskowego wykorzystania energii jądrowej pod przewodnictwem Ławrientija Berii. Badaniami kierował wybitny fizyk Igor Kurczatow. Siatka szpiegowska współpracująca z wicekonsulem ZSRR Anatolijem Jakowlewem, szefem wywiadu wojskowego Głównego Zarządu Wywiadowczego (GRU) na Amerykę, miała świetną orientację w przebiegu prac amerykańskich, gdyż w programie ?Manhattan” brał udział sympatyk komunizmu fizyk Klaus Fuchs. Dzięki niemu, a także dzięki łącznikom, takim jak Harry Gold oraz członkowie Komunistycznej Partii Stanów Zjednoczonych (KP USA), Kreml mógł przyspieszyć własne badania jądrowe i eksplodować swą pierwszą bombę atomową 29 VIII 1949 r. Fuchs został aresztowany w Londynie w lutym 1950 r., a w marcu skazany na 14 lat więzienia. Jednocześnie zeznania Wiktora Krawczenki i innych byłych agentów radzieckich uświadomiły kołom rządzącym w USA i w Wielkiej Brytanii rozmiary siatki szpiegowskiej ZSRR. Wkrótce w USA nastąpiły liczne aresztowania.

Gospodarka radziecka, nastawiona głównie na przemysł ciężki i zbrojeniowy, oparty na pracy niewolniczej, rozwijała się dość szybko, mimo niesłychanie niskiego poziomu konsumpcji. Na takie zaciskanie pasa nie mógł sobie pozwolić Zachód, toteż różnica potencjałów wojskowych na korzyść państw demokratycznych zaczynała z wolna maleć. Państwa zachodnioeuropejskie przeżywały trudności związane z tendencjami emancypacyjnymi w koloniach. Wielka Brytania stopniowo przyznawała niepodległość państwom azjatyckim, natomiast Francja uwikłała się w wojnę w Indochinach. Strefą zahamowania ekspansji ZSRR była Europa, natomiast w Azji Kremlowi udało się wzmocnić swoje pozycje m.in. dzięki zwycięstwu rewolucji komunistycznej w Chinach w październiku 1949 r. i podpisaniu radziecko-chińskiego układu o przyjaźni i wzajemnej pomocy w lutym 1950 r. Porozumienie Moskwy i Pekinu, choć niewolne od napięć związanych z radziecką polityką wobec Japonii w latach 1941-1945 oraz dobrymi – do 1949 r. – stosunkami Kremla z Kuomintangiem, stanowiło niewątpliwe wzmocnienie bloku radzieckiego.

Wojna w Korei

W 1950 r. zimna wojna przerodziła się w pierwszą gorącą wojnę peryferyjną między blokiem komunistycznym a Zachodem. Defensywny charakter poczynań Zachodu w obliczu stałego nacisku Kremla, a także wejście ZSRR w posiadanie bomby atomowej, zachęcało Stalina do kontynuowania globalnej ofensywy. Terenem nowej ekspansji komunistów stała się Korea, podzielona po 1945 r. na część północną, zajętą przez Armię Czerwoną, oraz południową – przez Amerykanów. Podział ten utrwalił się po utworzeniu w 1948 r. na północy – komunistycznej Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej z Kim Ir Senem na czele i na południu – Republiki Korei prezydenta Li Syngmana. Intensywnie zbrojone i szkolone przez Rosjan wojska północnokoreańskie już w 1948 r. dokonywały wypadów na południe od linii demarkacyjnej. Na przykład w październiku tegoż roku komuniści wszczęli rewoltę w Yosu i Sunchon. Rząd południowokoreański składał nawet protesty w ONZ, ale jego słabość oraz oświadczenie ze stycznia 1950 r. sekretarza stanu USA Deana Achesona o wyłączeniu Tajwanu i Korei ze sfery zachodniej obrony Stanów Zjednoczonych zachęciły Kim Ir Sena do podjęcia próby opanowania całej Korei przez wojska komunistyczne. W czasie rozmów w Moskwie w lutym 1950 r. Kim Ir Sen uzyskał poparcie Stalina, który przy pomocy swoich generałów zaplanował akcję i namówił do współpracy Chińczyków, obiecując udział lotnictwa Związku Radzieckiego w wojnie. Ostateczną decyzję o ?przystąpieniu do zjednoczenia Korei” podjął Stalin 14 V 1950 r.

W czerwcu 1950 r. Kominform i poszczególne partie komunistyczne nasiliły ?pokojową” kampanię propagandową. Na III Plenum KC KPCh Mao stwierdził: ?Pogłoski o wojnie mają na celu oszukanie ludu”. W apelu Kominformu z 9 VI 1950 r. wzywano do ?rozszerzenia i umocnienia ruchu pokoju”. Wszędzie zbierano podpisy pod Apelem Sztokholmskim Światowej Rady Pokoju. Do sierpnia 1950 r. zebrano ponad 273 mln podpisów, w tym 235 mln w krajach rządzonych przez komunistów, gdzie niepodpisanie go oznaczało kłopoty. Tę grę pozorów przejrzał prezydent Truman, który w przemówieniu wygłoszonym 10 VI w St. Louis stwierdził, że ZSRR ma ?w pogardzie” nadzieje ludzi ?mówiąc o demokracji, a ustanawiając dyktatury, głosząc niezawisłość, a ujarzmiając narody, nawołując do pokoju, ale nie szczędząc sił, by przygotować się do agresji”.

Istotnie, 25 VI 1950 r. armia północnokoreańska przekroczyła 38 równoleżnik, rozpoczynając zmasowaną ofensywę w celu podboju Południa. Wojska północnokoreańskie miały przewagę 2:1 w liczbie żołnierzy, 6:1 w samolotach oraz 7:1 w broni automatycznej i czołgach. Stany Zjednoczone stanęły w obronie status quo. 27 VI Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję, żądającą zaprzestania agresji i wycofania wojsk, z zaleceniem dla członków ONZ, by pomogli w jej wykonaniu. Związek Radziecki, bojkotujący posiedzenia Rady od stycznia 1950 r. na znak protestu przeciw obecności przedstawicieli Tajwanu reprezentujących Chiny, nie miał na posiedzeniu swego przedstawiciela, toteż weto radzieckie nie padło. Prezydent Truman powołując się na rezolucję ONZ ogłosił wysłanie sił powietrznych i morskich USA na pomoc wojskom południowokoreańskim. Wielka Brytania, Francja, Holandia, Turcja, Kanada, Kolumbia, Związek Południowej Afryki, Australia, Nowa Zelandia, Tajlandia i Filipiny zobowiązały się udzielić pomocy rządowi w Seulu. 7 VII Rada Bezpieczeństwa uchwaliła wysłanie do Korei Południowej wojsk ONZ pod dowództwem mianowanym przez USA. Ponieważ gros tych sił miały stanowić oddziały amerykańskie, na ich czele stanął gen. MacArthur. Truman nie miał trudności z przekonaniem opinii amerykańskiej do udziału w wojnie, gdyż większość społeczeństwa popierała obronę Korei Południowej.

Propaganda Kominformu określała tę sytuację jako agresję anglo-amerykańską przeciw Korei, pisząc: ?o świcie 25 czerwca hordy Synghmana Rhee przekroczyły 38 równoleżnik”.

Tymczasem wojska Północy wyparły stosunkowo słabe siły Południa aż na sam skraj półwyspu. Sytuacja uległa radykalnej zmianie, kiedy 15 IX 1950 r. w rejonie Inchon koło Seulu wylądowały siły ONZ i rozpoczęły zwycięski marsz przez całą Koreę, rozbijając armię Północy i docierając aż do przyczółków nad rzeką Jalu, stanowiącą granicę między ChRL a Koreą Północną. Prawie cała Korea była wolna od komunistów. Mimo iż po stronie północnokoreańskiej walczyło ok. 5 tys. lotników radzieckich, a gros sił ONZ stanowiły wojska USA, Moskwa i Waszyngton unikały stwierdzenia, że są w stanie wojny. W razie konfliktu przywódca ChRL Mao był zobowiązany wprowadzić do akcji wojska chińskie. W tej sytuacji oświadczenie Kremla o niewysłaniu swoich sił powietrznych, rzekomo niedostatecznie przygotowanych, postawiło kierownictwo chińskie w kłopotliwej sytuacji ewentualnego podjęcia walki z wojskami USA. Choć stosunki chińsko-radzieckie były formalnie przyjazne, Stalin obawiając się, że czerwone Chiny zechcą odgrywać samodzielną rolę w ruchu komunistycznym, pchał wojska północnokoreańskie i chińskie na południe, by wbić klin między Stany Zjednoczone a komunistyczne Chiny. Po dłuższym wahaniu, 8 X Mao Zedong wydał rozkaz silom ChRL przystąpienia do działań przeciw wojskom ONZ. 19 X ponad 400-tysięczna armia chińska przekroczyła rzekę Jalu.

Stanowiło to niezwykle niebezpieczne zaostrzenie konfliktu. Gen. MacArthur planował natarcie na wybrane cele w Mandżurii, lecz został powstrzymany przez Trumana, obawiającego się przystąpienia ZSRR do wojny po stronie Chin. Kiedy 26 XI1950 r. nasiliła się ofensywa chińska, MacArthur nalegał na rozszerzenie działań na terytorium ChRL. Sekretarz obrony Marshall i szefowie sztabów uznali, że zadaniem wojsk amerykańskich jest misja ONZ w obronie Korei, a nie wojna z komunistycznymi Chinami, atakując zaś terytorium ChRL Stany Zjednoczone mogły wpaść w pułapkę zastawioną przez Kreml.

Podobne obawy żywili też przywódcy Anglii i Francji. Kreml ograniczał się na razie do agresji propagandowej, lecz formalnie pozostawał w cieniu konfliktu. Ostatecznie Truman odwołał MacArthura. Siły ONZ – głównie amerykańskie – zostały zmuszone do odwrotu. Komunistyczny rząd w Pekinie oficjalnie zaprzeczył, że ChRL bierze udział w wojnie, jednak w praktyce wspierał wojska północnokoreańskie organizując armię ?ochotników”, którą stanowiły chińskie regularne siły zbrojne. Ofensywa chińska doprowadziła do wyrównania sił biorących udział w wojnie. Przez cały rok 1951 walki toczyły się wokół Seulu. Próby negocjacji w sprawie zawieszenia broni, podjęte w połowie 1951 r., załamały się wobec nieustępliwości komunistów. Również i w 1952 r. front nie uległ większym przesunięciom, mimo że siły obu stron rosły.

Międzynarodowe skutki wojny koreańskiej

Inwazja komunistyczna w Korei spowodowała wzrost determinacji Zachodu. Komunistyczna agresja stanowiła ostrzeżenie dla polityków zachodnich, w Waszyngtonie zaś starano się zapobiec podobnemu zaskoczeniu w przyszłości. Podczas głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ w listopadzie 1950 r. za rezolucją ?Jednocząc się dla pokoju” padły 52 głosy; przeciw głosował ZSRR i czterej jego satelici z Polską włącznie. W lutym 1951 r. uchwałę ONZ potępiającą interwencję chińską w Korei poparło 47 państw, sprzeciwił się jej Związek Radziecki i sześć innych krajów45. Oznaczało to izolację Kremla na terenie międzynarodowym.

Zaczęły się zmieniać proporcje sił między dwoma supermocarstwami. W 1950 r. radzieckie wydatki wojskowe były wyższe niż amerykańskie, a liczebność sił zbrojnych trzykrotnie większa. ZSRR stanowił państwo całkowicie zmilitaryzowane, z gospodarką całkowicie podporządkowaną zbrojeniom. Do dziś trudno ocenić, w jakim stopniu zbrojenia te były wynikiem chęci ekspansji, w jakim zaś Stalin istotnie wierzył w zagrożenie ze strony ?imperialistycznego” otoczenia. Najprawdopodobniej oba te motywy współgrały. Ogromną rolę w powiększaniu potencjału wojskowego ZSRR odgrywało radzieckie szpiegostwo technologiczne, a także przejęcie po II wojnie światowej wysoko rozwiniętej technologii i kadr niemieckich. W pewnej mierze zdobycze te wzmocniły też amerykański potencjał wojskowy.

Jeszcze w 1949 r. sekretarz stanu USA, Dean Acheson, przedłożył prezydentowi Trumanowi raport NSC-68, zalecający unikanie porozumień z ZSRR, dopóki nie zmieni on radykalnie swej postawy, rozbudowę zbrojeń konwencjonalnych i atomowych oraz systemu sojuszy z udziałem Stanów Zjednoczonych oraz osłabianie radzieckiego totalitaryzmu przez odwoływanie się do samych Rosjan. Wybuch wojny w Korei skłonił Trumana do przyspieszenia zbrojeń amerykańskich. W 1952 r. wydatki na zbrojenia w USA znacznie przekroczyły rozmiary wydatków ZSRR. Znacznie wzrosła również liczebność armii Stanów Zjednoczonych. Utrzymywała się nadal prawie 10-krotna przewaga amerykańska w broni atomowej i jej nośnikach. Gospodarka zachodnia reagowała na zbrojenia poprawą koniunktury, podczas gdy komunistyczna gospodarka ZSRR i jego satelitów, od wielu lat nieustannie nastawiana na zbrojenia, nie była w stanie wytrzymać wzrostu obciążeń bez drastycznego pogorszenia stopy życiowej ludności.

Jedność atlantycka uległa wzmocnieniu w maju 1950 r. na londyńskiej konferencji anglo-francusko-amerykańskiej na temat współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej. Wybuch wojny w Korei skłonił rząd amerykański do wypracowania nowej polityki wobec Niemiec. Zakładano docelowo zjednoczenie Niemiec, jednak kosztem ustąpienia Kremla z NRD. Dopuszczono też możliwość remilitaryzacji RFN w ramach i pod kontrolą NATO oraz bardziej zintegrowanej Europy Zachodniej. W sierpniu 1950 r. Truman zlecił opracowanie szczegółów włączenia armii RFN do NATO. Decyzja ta, niechętnie przyjęta przez Francję, uzyskała poparcie Anglii, obawiającej się, że wojna w Korei odwróci uwagę USA od Europy. W tym czasie na posiedzeniu Rady Europejskiej Churchill wysunął projekt utworzenia specjalnej armii europejskiej gotowej do odparcia ewentualnego ataku radzieckiego. Z tych samych przyczyn – obawy przed powtórzeniem komunistycznej agresji w Europie po inwazji na Koreę Południową – w październiku 1950 r. narodził się plan francuskiego premiera René Plevena, przewidujący powołanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej.

Odpowiedzią Kremla była konferencja ministrów spraw zagranicznych krajów satelickich w październiku 1950 r. w Pradze, na której domagano się od trzech mocarstw zachodnich zaniechania remilitaryzacji Niemiec w ramach wspólnoty atlantyckiej, oraz nota ZSRR z 3 XI 1950 r., w której ZSRR zażądał czwórstronnej konferencji w tej sprawie. W 1951 r. NRD zaproponowała ?wolne wybory” w całych Niemczech, traktat pokojowy i zjednoczenie kraju. 10 III 1952 r. Stalin przedłożył projekt traktatu pokojowego z Niemcami pod warunkiem ich neutralizacji po zjednoczeniu. Zachód, w tym także rząd Adenauera, nie uwierzył jednak w szczerość tych propozycji, notabene bardzo niepokojących z polskiego punktu widzenia, obliczonych sprytnie na rozbicie rozmów w sprawie armii europejskiej. Przez cały 1951 r. trwały rokowania zakończone 27 V 1952 r. podpisaniem w Paryżu układu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Spierano się jednak nadal co do miejsca RFN we wspólnym froncie Zachodu. Również pozycja Zachodu w Azji Wschodniej uległa wzmocnieniu po podpisaniu 8 IX 1951 r. w San Francisco amerykańsko-japońskiego traktatu pokojowego i układu wojskowego . W obliczu realnego zagrożenia komunistycznego Japonia wybrała orientację prozachodnią. W Europie sojusz zachodni wzmocnił się po przystąpieniu, w lutym 1952 r., Grecji i Turcji do NATO. W tym samym roku Wielka Brytania dokonała eksplozji swojej pierwszej bomby atomowej.

Wojna w Korei wzmogła w Stanach Zjednoczonych aktywność do walki o wpływy w świecie, co ujawniło się podczas kampanii prezydenckiej 1952 r. Partia republikańska rzuciła hasło zastąpienia polityki powstrzymywania polityką wyzwalania. W sierpniu 1952 r. John F. Dulles nakreślił plan ofensywnej taktyki kandydata republikańskiego gen. Dwighta Eisenhowera, który przemawiając w Nowym Jorku stwierdził, że pokój nie może być okupiony ujarzmieniem narodów przez Kreml. W listopadzie 1952 r. Eisenhower wygrał wybory, a w styczniu 1953 r. objął urząd prezydencki. W Białym Domu zasiadł polityk o ogromnym doświadczeniu wojskowym, kierujący się trzeźwą oceną sytuacji i konserwatywnym idealizmem. Waszyngton włączył się do wojny psychologicznej z komunizmem. Powstał Komitet Wolnej Europy i kierowany przez emigrantów ukraińskich Komitet Wyzwolenia Narodów ZSRR. Rozbudowano rozpoczęte w lipcu 1950 r. programy Głosu Ameryki nadawane w wielu językach, a w 1952 r. otwarto też radiostacje Swoboda i Wolna Europa.

Podsumowując swoje osiem lat w Białym Domu w przemówieniu z 7 I 1953 r. o stanie państwa Truman stwierdził z satysfakcją, że udało się powstrzymać agresję komunistyczną bez rozpętania wojny atomowej. Zwrócił się także do Stalina z apelem, by wojna przestała być środkiem do rewolucji światowej. Nowy prezydent USA Eisenhower w mowie inauguracyjnej zawarł podobną ocenę sytuacji: ?Siły dobra i zła są obecnie liczniejsze, lepiej uzbrojone i bardziej konfrontacyjne niż kiedykolwiek w przeszłości”. Wskazał jednak na konieczność poszukiwania dróg do pokoju, gdyż ?nauka jest już prawie gotowa obdarzyć nas […] siłą mogącą zetrzeć życie ludzkie z naszej planety”.

Słowa te nie znajdowały jednak zrozumienia na Kremlu. Liczebność Armii Radzieckiej wzrosła w 1952 r. do 4,9 mln żołnierzy54, ZSRR stale zwiększał wydatki wojskowe i zmuszał do tego swych satelitów, Stalin zaś kontynuował agresywną retorykę antyzachodnią. Swego rodzaju ukoronowaniem kryzysu koreańskiego stała się w listopadzie 1952 r. rezygnacja Trygve H. Lie ze stanowiska Sekretarza Generalnego ONZ. Omawiając sytuację międzynarodową i przyczyny swego kroku stwierdził on: ?Z powodu mego poparcia dla akcji Narodów Zjednoczonych przeciw zbrojnej agresji w Korei, pięć rządów członkowskich [chodzi o ZSRR i jego satelitów – W.R.] odmawiało mi od 1950 r. uznania jako Sekretarzowi Generalnemu. Przez prawie trzy lata znosiłem tę sytuację w milczeniu, tolerując naruszenia ustalonych procedur. Obecnie jednak uważam, że nadszedł czas, by stwierdzić, że akcja ta jest, jak dotąd, najpoważniejszym naruszeniem artykułu 100 Karty Narodów Zjednoczonych. Polityka rządu radzieckiego i jego sojuszników była i jest najczystszą formą nacisku nie tylko na mnie, ale na każdego przyszłego sekretarza generalnego”.

Źródło: W. Roszkowski, Półwiecze: historia poliyczna świata po 1945 roku, Warszawa 2005.