Interakcje społeczne

Zarówno pojedyncze osoby, jak również zbiorowe podmioty społeczne w sytuacjach odczuwania obecności innych osób, grup nie są wobec siebie bezczynne. Ludzie w sytuacjach społecznych poszukują lub unikają kontaktu, zwracają się w kierunku innych lub odwracają się, spoglądają na siebie lub unikają wzroku, uśmiechają się do siebie lub robią marsowe miny, przekazu ją sobie różne sygnały niewerbalne. Inicjują określone zachowania, odbierają zachowanie drugiej strony, oczekują odpowiedzi, kontynuują relacje lub je zamykają. Innymi słowy obecność innych podmiotów społecznych sprawia, że uczestnicy sytuacji społecznych podejmują proces interakcji społecznych.

Każdy człowiek, ale także wiele gatunków zwierząt żyjących społecznie, jednostki, różne grupy, organizacje, instytucje na co dzień wielokrotnie uczestniczą w licznych formach interakcji społecznych. Korzystanie z najnowocześniejszych systemów komunikacji masowej spowodowało, że wielość i ilość tych interakcji ograniczona jest tylko przez potrzeby, czas i niezbędną do tego energię życiową.

Sąsiedzi, znajomi podczas pierwszego porannego spotkania mówią sobie dzień dobry i jeżeli mają odrobinę wolnego czasu – podejmują luźną konwersację.

Współpracownicy, przełożeni i podwładni, po mniej lub bardziej ciepłym przywitaniu się, podejmują między sobą setki interakcji bezpośrednich i pośrednich. Uczniowie, studenci, nauczyciele na dobre i na złe skazani są na nieustanną wymianę spojrzeń, gestów, póz itp., ale co najważniejsze – wymieniają między sobą dużą ilość słów, wyrazów, zdań. Student, który wieczorami i nocami samotnie pochłania setki stron literatury naukowej, analizuje je, tylko pozornie spędza czas jak mnich w zakonie o ostrym rygorze organizacyjnym, wchodzi bowiem w złożone interakcje społeczne z autorami uczonych teksów oraz z przytaczanymi poglądami innych twórców.

Nauczyciel sprawdzający kilkaset pisemnych prac egzaminacyjnych, mimo że nie ma przed sobą autorów tych dzieł, raz z ciekawością i uznaniem, innym razem z dezaprobatą, przez wiele dni nie tylko czyta te teksty, ale także kontynuuje wielowymiarowy proces interakcji ze studentami. Proces ten został zainicjowany podczas pierwszego wykładu i pierwszych zajęć seminaryjnych. Ostatnim formalnym akordem procesu interakcji nauczyciel-student zwykle jest przekazanie do wiadomości studenta oceny jego dorobku przedmiotowego. Jeżeli ocena ma wymowę negatywną, proces wymiany między oboma podmiotami będzie trwał nadal, tyle tylko że bez szczególnego entuzjazmu ze strony osoby ocenianej, choć niekiedy druga strona odczuwa podobne doznania. Na marginesie trzeba powiedzieć: szkoda, że powyższy proces interakcji aż tak bardzo się sformalizował, szkoda, że coraz mniej studentów i nauczycieli spotyka się na ?interakcjach egzaminacyjnych” twarzą w twarz, bez pośrednictwa papieru i długopisu.

Najbardziej wielowątkowe, wielobarwne i żywe interakcje przebiegają w rodzinie, w gronie przyjaciół, kolegów. Równie złożone i interesujące są interakcje łączące przeciwne zespoły sportowe, między rywalizującymi przedsiębiorstwami, między uczestnikami transakcji zawieranych na giełdzie papierów wartościowych czy interakcje między nielubiącymi się sąsiadami, znajomymi, pracownikami, studentami, nauczycielami itp.

Istota i rodzaje interakcji społecznych

Wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch i więcej czynników, uczestników stanowią konieczny warunek przebiegu wszelkich zjawisk i procesów, a więc nie tylko biegu zdarzeń społecznych. Interakcje zachodzą między roślinami, zwierzętami i elementami przyrody nieożywionej, między światem natury i kultury, obiektami astronomicznymi, czynnikami ekonomicznymi, podmiotami politycznymi, w świecie reakcji biochemicznych itp. Interakcje między różnymi elementami świadczą o dzianiu się czegoś, dynamice relacji między tymi elementami.

Istotą interakcji w świecie ludzkim jest wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej indywidualności, małych lub dużych grup społecznych, organizacji, instytucji itp., odczuwających swoją obecność, czyli znajdujących się w szeroko rozumianych sytuacjach społecznych. Jako że człowiek tkwi w świecie oddziaływań społecznych, można powiedzieć, że wszyscy jesteśmy, z własnej woli lub wbrew nie jest, nieustannymi uczestnikami interakcji społecznych. W procesie interakcji jego indywidualni i zbiorowi uczestnicy występują wobec siebie w co najmniej dwóch rolach społecznych:

• podmiotu wywierającego wpływ na innych uczestników sytuacji,
• przedmiotu, na który jest wywierany wpływ społeczny.

Według G.H. Meada interakcje społeczne to proces wysyłania i odbierania kulturowo zdefiniowanych symboli, które mają określone i stałe znaczenie. Są one możliwe dzięki zdolności umysłowego ogarniania innych i siebie. J. H. Turner podkreśla, że interakcje przebiegają w strukturach społecznych, zależą od odgrywanych w nich ról oraz że opierają się na określonych rytuałach, czyli stereotypowych sekwencjach gestów. Interakcje społeczne zależą między innymi od świadomości istnienia oczekiwań innych ludzi, grup odniesienia, osób bezpośrednio nieobecnych. ?Interakcja, struktura społeczna i kultura są nawzajem ze sobą powiązane. Żadna z nich nie mogłaby istnieć bez pozostałych”.

Najlepiej jest, jeżeli relacje między uczestnikami interakcji mają charakter wzajemnie podmiotowy.

Istnieje pięć ważnych warunków procesu interakcji społecznych:

• odczuwanie obecności innych osób, grup, zbiorowości społecznych,
• świadome inicjowanie zachowania przez wszystkie strony,
• spostrzeganie wzajemne tych zachowań,
• wzajemne komunikowanie się (nadawanie i odbieranie komunikatów),
• wzajemne wywieranie wpływu, którego przejawem jest modyfikacja zachowania, poddawanie się tym wpływom lub nieuleganie im.

Proces interakcji społecznych analizowany jest z perspektywy różnych teorii naukowych, w tym w ujęciu teorii wymiany bodźców i reakcji, teorii nagród i kosztów, teorii gier i podejmowania decyzji .

Wyróżnia się kilka klasyfikacji interakcji społecznych. Z punktu widzenia kryterium ilości podmiotów biorących udział w tym procesie można wymienić następujące rodzaje interakcji:

• intrapersonalne (między jednostką a jej systemem wartości, sumieniem itp.),
• interpersonalne (miedzy dwoma lub kilkoma osobami),
• wewnątrzgrupowe (między członkami małych grup społecznych),
• międzyinstytucjonalne (np. między państwem i Kościołem),
• między jednostką a grupą, organizacją, instytucją (np. między nauczycielami i audytorium, bezrobotnym a urzędem pracy, między członkiem partii a jej władzami).

Z perspektywy tego samego kryterium wyróżnić można także interakcje: 1) dwustronne, 2) kilkustronne oraz 3) wielostronne. Biorąc pod uwagę kryterium stopnia złożoności i czasu trwania można mówić o interakcjach prostych, złożonych, epizodycznych (krótkotrwałych) i długotrwałych. Między pracodawcą a pracobiorcą, przełożonym i podwładnym dominują interakcje formalne, natomiast między przyjaciółmi, członkami rodziny – interakcje spontaniczne (nieformalne). Osiąganie określonego celu towarzyszy interakcjom instrumentalnym, które mogą mieć wymiar transakcji wymiennej lub charakter eksploatacyjny. Ciekawym rodzajem wzajemnego oddziaływania na siebie są interakcje wspólnotowe, które cechuje tożsamość społeczna wartości i symboli, trwała więź emocjonalna, planowość i organizacja.

Ponadto wyróżnia się interakcje luźne, np. między przypadkowo spotkanymi osobami – mają one charakter krótkotrwały, nieplanowany, neutralny emocjonalnie oraz interakcje zogniskowane, łączące podmioty w jakiś sposób sobie bliskie (kolegów, współpracowników, konkurentów). Cechami interakcji zogniskowanych są zachowania planowe, energiczne, długotrwałe, a także emocjonalne zaangażowanie. Na zakończenie krótkiego przeglądu rodzajów interakcji należy jeszcze wymienić dwie ich odmiany:

• interakcje pozytywne,
• interakcje negatywne.

Pierwszy z wymienionych rodzajów interakcji zachodzi między ludźmi, którzy chcą się wspierać, wzmacniać łączące ich więzi lub zamierzają udzielić wspólnego poparcia innemu człowiekowi. Interakcje pozytywne tworzą lub pielęgnują akceptowane wartości, natomiast interakcje negatywne zwykle prowadzą do zaboru lub niszczenia wartości społecznych.

Na proces złożonej interakcji społecznej składają się następujące ogniwa:

• momentem początkowym jest zainicjowanie zachowania przez jednego z uczestników interakcji, którego określimy mianem partnera ?J”,
• następnie zachowanie partnera ?J” zostaje spostrzeżone przez drugiego uczestnika interakcji, którego nazwiemy partnerem ?P”,
• uczestnik interakcji ?P” porównuje spostrzeżone zachowanie partnera ?J” z systemem własnych kategorii, który służy do analizy i opisu innych osób i opisu zachowania samego siebie,
• z kolei informacje o zachowaniu partnera ?J” zostają zakwalifikowane przez partnera ?P” do określonej kategorii, określonego schematu poznawczego,
• obraz spostrzeżonego zachowania partnera interakcji staje się pełniejszy, bogatszy, ponieważ każda kategoria jest powiązana z innymi kategoriami i w ten sposób przywołanie jednej kategorii poznawczej aktywizuje inne kategorie,
• kolejne ogniwo to ocena zgodności treści spostrzeżonego zachowania partnera ?J” z treścią własnych kategorii partnera ?P”; ustalenie zgodności lub niezgodności jest punktem wyjścia do dwóch następnych ogniw,
• zachodzi proces wykreowania postaw wobec partnera interakcji,
• w związku z tym procesem mogą wystąpić określone zachowania partnerów wobec siebie, które bywają składnikiem postawy,
• pod wpływem informacji o spostrzeganym zachowaniu partnera ?J” może stąpić potencjalna zmiana systemu kategorii partnera ?P”,
• zachowanie końcowe jednego z partnerów procesu interakcji zwykle powoduje podobny proces u drugiego uczestnika interakcji”’.

W procesie powyższym nie zawsze występują wszystkie ogniwa łańcucha interakcji społecznej.

Funkcje i zasady interakcji społecznych

Interakcje między podmiotami społecznymi służą określonym celom. Nawet interakcje przypadkowe, chwilowe, jednorazowe, luźne mogą spełniać różne funkcje. Do podstawowych funkcji interakcji społecznych proponuję zaliczyć:

• funkcję poznawczą – zapewnia spotykanie i poznawanie innych ludzi, grup, organizacji, instytucji lub wnikliwsze zrozumienie podmiotów już wcześniej spotykanych,
• funkcję kategoryzacyjną – umożliwia zaliczanie partnerów interakcji do określonych elementów własnego systemu kategorii oraz zapewnia ewentualną zmianę tego systemu,
• funkcję wartościującą – pozwala formułować wzajemne odniesienie oceniające wobec uczestników procesu interakcji,
• funkcję więziotwórczą – polega na inicjowaniu, rozwijaniu i utrzymywaniu więzi społecznych między podmiotami tego procesu,
• funkcję kooperacyjną – istotą jest podejmowanie między sobą relacji o charakterze pozytywnym (współdziałanie, współpraca) lub negatywnym (konflikt, walka, rywalizacja),
• funkcję wspierającą – celem jest udzielanie pomocy, pomaganie partnerowi interakcji, jeżeli tego potrzebuje, oraz świadczenie wzajemnego wsparcia społecznego.

Uczestniczenie w procesie wzajemnego oddziaływania społecznego powinno uwzględniać wybrane i akceptowane zasady odnoszenia się do innych osób. Angielski psycholog społeczny M. Argyle prezentuje trzy zestawy ważniejszych reguł interakcyjnych: najbardziej uniwersalne, dla podmiotów, które nie zgadzają się ze sobą, oraz dodatkowe reguły dla mężów. Na podstawie wywiadów pilotażowych autor ten (wraz ze współpracownikami) sporządził poniższy katalog najbardziej ogólnych reguł relacji społecznych:

• należy respektować prywatność innych,
• w czasie konwersacji należy patrzeć innym osobom w oczy,
• nie należy omawiać tego, co powiedziano w zaufaniu,
• nie należy się angażować w aktywność seksualną,
• należy dążyć do zwracania długów, względów i komplementów, niezależnie od ich rozmiarów,
• należy zastępować inne osoby w razie ich nieobecności,
• należy się zwracać do innych po nazwisku,
• należy wspierać się emocjonalnie,
• należy dzielić się z innymi informacją o sukcesie.

Uogólnienie

Na podstawie wcześniejszych rozważań można sformułować kilka następujących uogólnień:

• interakcje społeczne to proces wzajemnego wywierania wpływu przez co najmniej dwa podmioty znajdujące się w sytuacji społecznej,
• istnieją różne teorie opisujące ten proces, w tym teorie: wymiany bodźców i reakcji, relacji nagrody-koszty, teorie gier i podejmowania decyzji; interakcje można analizować z perspektywy psychodynamicznej, behawiorystycznej i poznawczej,
• na proces interakcji społecznej składają się: świadome odczuwanie obecności partnera (partnerów), spostrzeganie się, wzajemne komunikowanie się, myślenie i reakcje emocjonalne oraz wywieranie na siebie modyfikującego wpływu,
• podstawowe formy interakcji społecznych to: współdziałanie, współpraca, rywalizacja, konkurowanie i obojętność,
• wyróżnia się następujące rodzaje interakcji społecznych: bezpośrednie i pośrednie, luźne i zogniskowane, dwu- i wielostronne, formalne i nieformalne, pozytywne i negatywne, wspólnotowe i instrumentalne,
• szczególną postacią interakcji jest ingracjacja, czyli zachowanie mające wytworzyć pozytywne postawy i zachowania u partnera w celu osiągnięcia nieuprawnionych korzyści; istnieją trzy sposoby ingracjowania: konformizm, podnoszenie wartości partnera oraz autoprezentacja (pozytywna i autodeprecjacja),
• interakcje społeczne spełniają funkcję: poznawczą, kategoryzacyjną, aksjologiczną, więziotwórczą, kooperacyjną i wspierającą,
• proces interakcji społecznej, w zależności od typu interakcji oraz tego jacy partnerzy w nim uczestniczą, powinien odbywać się zgodnie z określonymi zasadami.

Źródło: J. Borkowski, Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu, Pułtusk 2003.