Efekt kongruencji to błąd poznawczy mający powiązanie z efektem potwierdzania. Polega na zbytnim opieraniu się na bezpośrednim testowaniu własnych hipotez i ignorowaniu możliwości testowania pośredniego. W niektórych sytuacjach może to utrudniać znalezienie właściwego rozwiązania.
Zdarza się, że pośrednie testowanie daje tak samo dobre efekty, jak bezpośrednie. Przypuśćmy na przykład, że w eksperymencie psychologicznym pokazujemy osobie badanej u dwa przyciski i mówimy, że wciśnięcie jednego z nich otwiera drzwi. Badany zgaduje, że otwiera je np. lewy przycisk. Testem bezpośrednim tej hipotezy byłoby wciśnięcie lewego przycisku. Testem pośrednim byłoby wciśnięcie prawego. Oba testy dają tyle samo informacji: jeśli drzwi nie otworzą się po wciśnięciu prawego przycisku, wiadomo, że otwiera je drugi z nich.
W bardziej skomplikowanych sytuacjach testowanie bezpośrednie może prowadzić do błędnych konkluzji. Oto klasyczny przykład:
Osoba przeprowadzająca eksperyment pokazuje badanemu sekwencję trzech liczb: „2, 4, 6” oraz informuje, że sekwencja ta została utworzona według prostej reguły. Zadaniem badanego jest odgadnąć tę regułę. Badany może przedstawiać swoje sekwencje i otrzymywać odpowiedzi, czy zgadzają się one z założoną regułą, czy nie. W większości przypadków badani zgadują, że reguła to „liczby rosnące o 2” i testują ją przez sprawdzanie sekwencji np. „3, 5, 7” lub nawet „pi plus 2, pi plus 4, pi plus 6”. Okazuje się, że wszystkie te sekwencje pasują do założonej reguły, która mimo to nie brzmi „liczby rosnące o 2”. Jednak, ponieważ badany wciąż powtarza tylko sekwencje pasujące do swojej reguły, dochodzi do wniosku, że odgadł prawidłowo. Kiedy odpowiedź „liczby rosnące o 2” zostaje odrzucona jako niepoprawna, zwykle badany jest bardzo zaskoczony. W tym momencie badani zwykle próbują zmodyfikować tylko brzmienie reguły, nie zmieniając jednocześnie jej znaczenia. Nawet ci, którzy zaczynają testować inne ciągi, często nie mogą zrezygnować z założenia „+2” i wymyślają reguły w stylu „pierwsze dwie liczby dowolne, a trzecia równa drugiej plus dwa”. Większość badanych nie odkrywa nigdy właściwego rozwiązania, które brzmi „dowolna sekwencja rosnąca”.
Psychologowie wskazują dwie przyczyny powstawania efektu kongruencji . Pierwszą jest trudność wymyślania nowych hipotez. Ludzie zwykle unikają tego, dopóki dotychczasowe hipotezy nie zostaną obalone. Drugą przyczyną jest przeprowadzanie testów przy założeniu, że nasza hipoteza jest prawdziwa, nie zastanawiając się, jakie powinny być wyniki, gdyby okazała się fałszywa.
Jeżeli chcemy uniknąć wpadania w pułapkę, należy zawsze pamiętać o tym, że nasze hipotezy mogą być nieprawdziwe. Ponadto podczas testowania różnych hipotez należy zawsze opracowywać test, który z jak największym prawdopodobieństwem je rozróżni ? czyli da różne wyniki w zależności od tego, która z nich jest prawdziwa.