Myślenie polityczne (jak wszelkie inne jego formy) może się dokonywać dzięki posiadaniu odpowiednio rozbudowanego systemu wiedzy. Wiedza to zapisany w umyśle system pojęć odnoszących się do faktów (wiedza deklaratywna), sposobów działania (wiedza proceduralna) i norm (wiedza normatywna). Mogą to być pojęcia o różnym stopniu abstrakcyjności (konkretności), a także mogą one być w różny sposób ze sobą powiązane. Dwa obszary systemu wiedzy odgrywają szczególnie istotną rolę jako podstawy myślenia politycznego: ogólne założenia światopoglądowe i wiedza szczegółowa dotycząca życia społeczno-politycznego.
Ogólne założenia światopoglądowe
Pewne elementy systemu wiedzy stanowią fundament, na którym budowane są wszelkie inne pojęcia i sądy. Są to przekonania o naturze człowieka i życia społecznego i o zasadach, na których świat społeczny powinien być zbudowany. Zasady te są traktowane jako prawdy oczywiste. Definiują one to, co jednostka uważa za obiektywnie prawdziwe, bezwarunkowo słuszne, do czego ma osobisty stosunek (Habermas, w: Rosenberg, 1991). Na ich podstawie człowiek odczytuje znaczenia zjawisk, z którymi się spotyka. Te same fakty nabierają więc różnych znaczeń w zależności od założeń, na podstawie których człowiek je rozpatruje. Przekonania te są społecznie uzgodnione i podzielane przez wszystkich, którzy odczuwają przynależność do danego kręgu kulturowego, danej ideologii czy wiary. Można je określić jako założenia światopoglądowe. Ich symboliczne manifestacje mają charakter sacrum. Zawarte w nich zakazy (np. królobójstwa, dzieciobójstwa) bywają odczuwane jako kulturowe tabu, a wynikające z nich nakazy (np. święcenia szabasu u religijnych Żydów, tolerancji wobec inaczej myślących u tych, którzy identyfikują się z ideologią liberalną) jako bezwarunkowe wymogi.
Nie jest łatwo określić, jakie przekonania należą do założeń światopoglądowych. Wielkie współczesne religie, jak też główne ideologie zawierają pewne wykładnie zasad, na których świat społeczny jest zbudowany. W poszczególnych kulturach, a także subkulturach można spotkać różne warianty czy odmiany przekonań mających ów charakter.
Jednym z takich założeń jest przekonanie dotyczące równości lub nierówności ludzi. Pod tym względem występują duże różnice międzykulturowe ? w pewnych społeczeństwach przekonania o nierówności są głęboko ugruntowane. Psycholodzy prowadzili wiele badań na ten temat (Sidanius, 1993; Sidanius, Pratto, 1993). Skonstruowano też skalę pod nazwą ?Przekonania o równości ludzi”, za pomocą której badano zależności między tymi przekonaniami a sposobem pojmowania ról przywódczych. Badania takie prowadzono m.in. w Polsce (Gray i in., 1995) oraz w Rosji (Gray i in., 1996).
Oprócz tych najbardziej ogólnych i najbardziej podstawowych przekonań ważną rolę w myśleniu politycznym odgrywają też panujące i uznawane przez jednostkę systemy norm moralnych.
O ile między członkami społeczności istnieje zgoda co do treści owych założeń światopoglądowych (ten, kto je kwestionuje lub odrzuca, stawia się poza społeczeństwem), o tyle bardzo często istnieje niepewność i różnica zdań co do ich zastosowania w konkretnych sytuacjach. Czasami taka różnica może bardzo głęboko dzielić społeczeństwo. Tak np. zasada świętości ludzkiego życia jest podzielana przez wszystkich, którzy identyfikują się z założeniami światopoglądowymi panującymi w większości współczesnych społeczeństw. Wszakże istnieją głębokie różnice zdań co do jej zastosowania. Czy odnosi się ona do ludzkiego płodu w pierwszych tygodniach życia? Czy odnosi się do ludzi, którzy popełnili odrażającą zbrodnię? Czy odnosi się do osób nieuleczalnie chorych, którzy pragną skrócić swe cierpienia? Innym przykładem różnic w interpretacji norm kulturowych jest ujmowanie implikacji zasady wolności czy zasady równości. Od stuleci toczą się spory o to, jak stosować te pojęcia w konkretnych sytuacjach.
Jednym z problemów światopoglądowych, który budzi istotne kontrowersje w polskim społeczeństwie, jest sposób rozumienia pojęcia wolności. Różnice w tym zakresie mają istotne znaczenie dla diagnozy sytuacji w Polsce po 1989 roku. Jedni opisują tę sytuację jako odzyskanie wolności, ponieważ Polska przestała być zależna od ZSRR, zniesiono cenzurę, zlikwidowano policję polityczną, zniesiono ograniczenia w podróżach zagranicznych itp. Są też jednak tacy, którzy uważają, że wolność w Polsce jest nadal bardzo ograniczona; cóż z tego, że mamy paszporty w domu, skoro nie stać nas nawet na podróż do sąsiedniego miasta? Cóż z tego, że mamy wolność zakładania partii politycznych, skoro brak pracy pozbawia nas elementarnych swobód dotyczących kształtowania warunków własnego życia? Spór ten opisywał m.in. Andrzej Szczypiorski.
Pojęcia i koncepcje polityczne są pewnymi interpretacjami założeń światopoglądowych panujących w danej kulturze. Ich zastosowanie w konkretnych sytuacjach stanowi przedmiot sporu i dokonuje się w toku dyskursu. Zdarza się jednak, że w toku takiego dyskursu niektóre z tych założeń zostają poddane krytyce; np. okres oświecenia we Francji można rozpatrywać jako postępujący proces podważania założeń światopoglądowych, na których zbudowana była tradycyjna monarchia. Dyskurs zainicjowany przez demokratyczną opozycję w Polsce i podjęty przez ruch Solidarności doprowadził do zakwestionowania założeń, na których opierał się system polityczny PRL.
Proces rozwojowy w społeczeństwach zachodnich zwiększył otwartość założeń światopoglądowych na krytykę. Obecnie dużo więcej obszarów życia społecznego stanowi temat debaty i sporu. To, co dawniej było traktowane jako oczywiste, nawet to, co należało do sfery tabu, teraz stanowi przedmiot dyskusji.
Pewien student jednego z amerykańskich college’ów pojawił się nago na uroczystości rozdania dyplomów. Władze college’u zawahały się, czy mają mu ów dyplom wręczyć, ale ostatecznie zignorowały fakt braku jakiegokolwiek stroju i student dyplom otrzymał. Sprawa wywołała gwałtowny spór wśród świadków zdarzenia i osób, które się o nim dowiedziały ? jedni akceptowali, a drudzy stanowczo potępiali decyzję władz uczelni. Otóż w tym kontekście warto zauważyć, że jeszcze niedawno sprawa ta byłaby zupełnie niekontrowersyjna, ponieważ przyjmowane założenia kulturowe społeczeństwa amerykańskiego (i chyba wszystkich współczesnych społeczeństw) wykluczały uczestnictwo w oficjalnej uroczystości nago. Ktoś, kto by usiłował się na niej zjawić bez ubrania, zostałby określony jako dewiant i usunięty.
Należy podkreślić, że im więcej jest obszarów i spraw, dla których nie ma gotowych rozwiązań powszechnie uznawanych jako słuszne i trafne, tym więcej tematów do dyskusji, źródeł sporu i konfliktu. Znaczy to także, że coraz więcej spraw należy uzgadniać. Wiąże się z tym wzrost obciążenia dla systemu politycznego. W tych warunkach trudniej jest zachować jego równowagę.
W wypadku przeciążenia systemu występuje groźba dezorganizacji i chaosu. Zjawiska takie łatwo zaobserwować w nowo powstałych demokracjach; wiele kwestii, które dawniej rozstrzygane były na podstawie istniejących norm, teraz stało się przedmiotem debaty i sporu. Niedorozwój demokratycznych instytucji mających za zadanie regulacje owych debat naraża owe społeczeństwa na gwałtowne konflikty.
Wiedza o życiu społeczno-politycznym
W miarę nabywania wiadomości przekazywanych w toku nauki szkolnej, a także w rezultacie gromadzenia doświadczenia życiowego oraz pod wpływem napotykanych opinii i ocen powstają w umyśle każdego z nas mniej lub bardziej rozbudowane struktury wiedzy o życiu społeczno-politycznym. Na wiedzę tę składają się pojęcia polityczne (takie jak demokracja, dyktatura, rząd, parlament, instytucje polityczne, państwa itp.), prywatne teorie (co z czym jest związane i dlaczego), strategie rozwiązywania problemów politycznych, wyobrażenia polityczne (zapisane w pamięci lub wytworzone obrazy wydarzeń politycznych), mity (np. mit dobrego władcy, mit bohaterskiej przeszłości narodu), symbole (Orzeł Biały, Matka Boska Częstochowska, bitwa pod Lenino, Kopalnia Wujek i in.).
Przebieg i rezultaty procesu przetwarzania informacji politycznych (myślenia politycznego) zależą od właściwości struktur wiedzy politycznej. Można mówić o różnym poziomie takiej wiedzy posiadanej przez jednostkę. Przejawem wyższego poziomu takiej wiedzy są m.in.:
- Dobrze ukształtowane pojęcia polityczne, które tworzą system (a nie są jedynie zbiorem izolowanych definicji). W naszych badaniach nad rozumieniem pojęcia demokracji stwierdziliśmy, że występują między ludźmi znaczne różnice co do poziomu zaawansowania tego pojęcia. Są np. osoby, które wprawdzie posługują się pojęciem demokracji (a więc występuje ono w ich słowniku umysłowym), ale nie umieją podać jego znaczenia albo wymieniają przypadkowe cechy, różne w różnych sytuacjach. Z kolei niektóre osoby interpretują to pojęcie egocentrycznie, tzn. przypisują demokracji takie cechy, które wyrażają ich potrzebę opieki (państwo demokratyczne troszczy się o obywateli). Na wyższych poziomach demokracja jest ujmowana jako system instytucji implikujący określone prawa i obowiązki obywateli (Reykowski, 1996).
- Dobra znajomość problemów politycznych oraz bogaty zasób procedur służących do analizy tych problemów, a także zasób gotowych strategii ich rozwiązywania. Zaawansowana forma tej zdolności wyraża się także w umiejętności tworzenia większych konstrukcji umysłowych (modeli) na podstawie poszczególnych informacji. Osoby, które posiadły kompetencje w jakiejś dziedzinie (czyli tzw. eksperci), dysponują, w odróżnieniu od laików, wieloma gotowymi sposobami analizy napotkanych w danej dziedzinie problemów (Krosnick, 1990). Zdarza się jednak, że ludzie uchodzący za ekspertów, jak np. niektórzy politycy, operują ubogimi i uproszczonymi procedurami takiej analizy. Przykładem owych uproszczonych procedur jest schemat obciążania od-powiedzialnością za niekorzystny obrót spraw społecznych pewnych grup etnicznych (np. Żydów), przeciwników politycznych, sąsiadów itp. Czyni tak wielu polskich polityków: politycy AWS każdą społeczną bolączkę wyjaśniają jako pozostałość po PRL albo następstwo rządów koalicji SLD- -PSL, natomiast politycy SLD stwierdzają, że jest ona rezultatem polityki prowadzonej przez rządy postsolidarnościowe. Tendencja do stosowania takich uproszczonych procedur może być związana z działaniem pewnych szczególnych mechanizmów deformacji myślenia politycznego (o których będzie dalej mowa), ale może być także intencjonalnym zabiegiem propagandowym.
- Dobrze ugruntowane, rozwinięte, trafnie oddające rzeczywistość polityczną ?prywatne teorie” zjawisk politycznych. Przeciwieństwem tego jest poleganie na przesądach (rodzinnych, środowiskowych, kulturowych) lub na teoriach ?bałamutnych”, tj. takich, które opierają się na fałszywych informacjach i na bardzo ograniczonym zasobie wiedzy bez świadomości tych ograniczeń; wiąże się z tym przesadna i nieuzasadniona pewność o ich prawdziwości. Teorie takie często powstają u osób, które mają wąski zakres doświadczenia (co bywa określane niekiedy jako ?prowincjonalizm” lub ?ograniczenie umysłowe”). Przykładem takiej rozpowszechnionej bałamutnej teorii, która ma wyjaśniać bieg zdarzeń politycznych, jest tzw. teoria spiskowa, wedle której zdarzenia polityczne (w szczególności negatywne) są wynikiem działania ukrytych i bardzo potężnych grup. Takie teorie są źródłem uproszczonych schematów interpretacyjnych. Skłonność do myślenia w kategoriach spiskowych koreluje z nieufnością w stosunku do ludzi, poczuciem zagrożenia w sferze zawodowej (Goertzel, 1994).
Prywatne teorie zjawisk politycznych różnią się od teorii naukowych tym, że nie są systematycznie uzasadnione, nie są krytycznie weryfikowane i nie są w pełni zwerbalizowane – na ogół nie zdajemy sobie sprawy z teorii, które wyznajemy (dlatego określa się je czasami jako ukryte teorie). Należy jednak pamiętać, że owe prywatne teorie nie są tak całkiem prywatne. W rzeczywistości, podobnie jak inne elementy wiedzy, kształtują się one pod wpływem społecznego doświadczenia i są kolektywnie uzgadniane.
Wysoki poziom wiedzy politycznej nie jest niezbędnym warunkiem skuteczności politycznej, czyli umiejętności zdobywania i utrzymywania władzy. Skuteczność może wiązać się z pewnymi cechami charakteru (np. z pewnością siebie, wytrwałością, śmiałością, bezwzględnością), a także z kompetencjami w innej sferze, np. w sferze gier politycznych, stosunków interpersonalnych, z umiejętnością wpływania na większe zbiorowości (charyzmą). Tak więc wysokie stanowiska polityczne mogą osiągać osoby reprezentujące niski poziom wiedzy politycznej. Oczywiście nie pozostanie to bez wpływu na jakość podejmowanych przez nie decyzji i sposób uprawiania polityki.
Źródło: K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań 2002.