Termin forma państwa wiąże się ze sprawowaniem władzy państwowej. Określenie kształtu sprawowania tej władzy wymaga rozeznania zarówno czynników strukturalno-organizacyjnych przejawiania władzy, jak i metod spełniania tej władzy oraz rozmieszczenia przestrzennego tej władzy. Władza państwowa przejawia się i występuje wobec społeczeństwa w postaci pewnej struktury i organizacji zespołu ludzi. Zespoły te stosują w swoim działaniu różne metody służące realizacji zasadniczych zamierzeń władzy państwowej. Rozwijanie działania jest możliwe w wytworzonym układzie przestrzennym. Układ ten sprzyja spełnianiu zadań władzy państwowej. Słowem sprawowanie władzy państwowej przebiega w wykształconych strukturach, przy zastosowaniu odpowiednich metod i na określonym terytorium.
Najczęściej stwierdza się, iż na formę państwa składa się całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należy władza państwowa. Określenie sposobu rządzenia jest możliwe poprzez zbadanie działania naczelnych organów państwa i kształtowania się stosunków między nimi, zachowania aparatu rządzenia w stosunku do ludności kraju, układania się relacji między centralnymi organami państwowymi a terenowymi organami państwa. Chodzi więc o ustalenie trzech elementów składających się na formę państwa, mianowicie: 1) forma rządów, 2) reżim polityczny, 3) ustrój terytorialny państwa. Wszystkie te składniki składają się na charakterystykę formy danego państwa.
Dzieje państwa wytworzyły różnorodne formy państwa. Nie sposób je wszystkie przytoczyć. W rozważaniach historycznych o państwie przytacza się właściwe formy dla poszczególnych epok i typów państwa. Jednakże pewne formy państwa np. monarchie powtarzały się w różnych epokach, ale w zmienionych postaciach. Również współczesne republiki przybierają różne postacie. Ocena występujących form państwa wymaga podejścia konkretno-historycznego. Przewaga występowania pewnych elementów pozwala na zakwalifikowanie danego państwa pod względem formy.
Państwa tego samego typu mogą przybierać różne formy. Zmiana elementów formy państwa, zwłaszcza strukturalnych, jest dostrzegalna. Znacznie trudniejsze jest uchwycenie zmiany w metodach działalności władzy w stosunku do społeczeństwa. Przyczyny zmian form państwa są różne, ale najczęściej są wynikiem dojścia do władzy innej grupy społecznej i elity politycznej. Wybór określonej formy państwa ma podłoże w przeobrażeniach społecznych dokonujących się pod wpływem wielkich prądów umysłowych i politycznych, a także wydarzeń międzynarodowych.
Siły społeczne rządzące w danym państwie zawsze kształtują taką formę państwa, jaką uznają za najlepiej zapewniającą trwałość ich rządzenia. Grupy społeczne niezadowolone z istniejącego ustroju dążą do zmiany formy państwa i ustanowienia najbardziej korzystnych dla nich rozwiązań. Formą państwa zainteresowane są różne grupy ludności ze względu na swoje interesy i zachowanie władzy wobec społeczeństwa. Od dawien dawna trwają poszukiwania doskonałej formy państwa, formy najlepszej z możliwych. Obecnie wielu sądzi, że taką doskonałą formą państwa jest demokracja, gdyż jest to ideał, do którego ludzkość dąży od wieków i nie mogła, jak dotychczas, ich zrealizować.
W myśli starożytnej najbardziej rozwinięte idee o formie państwa sformułował Arystoteles. Myśliciel ten dokonał klasyfikacji form państwa według różnych kryteriów.
| 1. Monarchia | 1. Tyrania |
| 2. Arystokracja | 2. Oligarchia |
| 3. Politeja | 3. Demokracja |
Podział od 1 do 3 w obu grupach zależny jest od tego, ile ludzi sprawuje władzę najwyższą. A więc w podanej klasyfikacji – jednostka i większa liczba obywateli. Podział na grupę A i grupę B uzależniony był od kryterium interesu, w imieniu którego sprawowana jest władza państwowa. Arystoteles wyobrażał sobie, iż do grupy A należą formy państw, w których rządy sprawowane są w interesie wszystkich; w grupie B – w interesie rządzących. A więc w tyranii w interesie tyrana, w oligarchii w interesie bogaczy, a w demokracji w interesie biednych ludzi. Arystoteles nie jest konsekwentny w tym podziale. Gdzie indziej stwierdza, iż podstawowym kryterium podziału jest kryterium rządzącej grupy społecznej, a więc podział na demokrację i oligarchię, tzn. rządy biednych i rządy bogaczy, podział, od którego wszystkie pozostałe formy są pochodne. W podziale tym Arystoteles uwzględnia tylko wolnych obywateli.
Arystoteles był zwolennikiem formy mieszanej, którą nazywa politeją, a która miała łączyć dobre strony różnych form, mianowicie monarchii, arystokracji i demokracji. Ważnym stwierdzeniem Arystotelesa jest to, iż formy ustrojowe zależą w decydującej mierze od wzajemnego układu stosunków sił takich grup, jak arystokracja, oligarchia, lud, że ten układ jest historycznie zmienny. Do koncepcji Arystotelesa nawiązują niemal wszystkie późniejsze próby klasyfikacji.
Źródło: E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2001.