Dewaluacja, rewaluacja, deprecjacja, aprecjacja
Kurs walutowy jest narzędziem polityki makroekonomicznej umożliwiającym państwu oddziaływanie zarówno na stosunki gospodarcze z zagranicą, jak i na gospodarkę krajową.
Za pomocą kursu walutowego państwo może przede wszystkim zapewnić równowagę bilansu płatniczego. Zmiana kursu walutowego jako stosunku wymiennego walut różnych krajów jest bowiem równoznaczna ze zmianą ceny, jaką trzeba zapłacić w danej walucie za nabycie jednostki waluty innego kraju. O wysokości tej ceny decyduje podaż i popyt na waluty obce. Rodzaj walut obcych na rynku pieniężnym danego kraju zapewniają eksporterzy towarów i usług oraz inne podmioty gospodarcze mające waluty obce i starające się je wymienić na walutę krajową (np. zagraniczni inwestorzy zainteresowani nabyciem akcji, obligacji bądź budową przedsiębiorstwa od podstaw w danym kraju). Popyt na waluty obce na rynku pieniężnym danego kraju reprezentują importerzy towarów i usług oraz te podmioty, które muszą dokonać płatności zagranicznych (inwestorzy krajowi na rynkach zagranicznych, przedsiębiorstwa zagraniczne transferujące dywidendy do krajów macierzystych itp.). Jeżeli popyt na waluty obce jest większy niż ich podaż, bilans płatniczy jest ujemy, i odwrotnie, przewaga podaży walut obcych nad popytem na te waluty prowadzi do nadwyżek w bilansie płatniczym. W obu przypadkach państwo może interweniować na rynku pieniężnym, dokonując zmiany kursu walutowego; jest to uzasadnione, gdy deficyt lub nadwyżka bilansu płatniczego występują w okresie dłuższym i nie można ich zmienić za pomocą innych środków polityki ekonomicznej.
W przypadku długotrwałego deficytu bilansu płatniczego państwo dokonuje dewaluacji waluty krajowej, a więc podwyższenia kursu wymiennego waluty obcej na walutę krajową. Po dewaluacji rośnie cena waluty zagranicznej wyrażona w walucie krajowej, trzeba zatem więcej zapłacić w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej. Dewaluacja prowadzi tym samym do relatywnego potanienia towarów krajowych na rynkach zagranicznych. Przykładowo, przy krajowym koszcie produkcji towaru x równym 100 złotych i kursie 4 zł/dol., towar opłaca się sprzedać na rynku zagranicznym za co najmniej 25 dolarów. Po dewaluacji złotego o 25% i ustaleniu nowego kursu na poziomie 5 zł/dol. zwiększa się o 25% opłacalność eksportu towaru x. Przy krajowym koszcie produkcji w wysokości 100 złotych eksporterów satysfakcjonuje już cena zagraniczna wyższa od 20 dolarów. W efekcie rośnie eksport, gdyż większa liczba nabywców zagranicznych jest skłonna zapłacić cenę wyższą od 20 dolarów niż od 25 dolarów. Przedstawione rozumowanie jest oczywiście prawdziwe, jeżeli elastyczność cenowa popytu na rynku zagranicznym jest równa bądź wyższa od jedności. W odwrotnym kierunku zmienia się sytuacja w imporcie; przed dewaluacją ceny krajowe towarów importowanych są niższe niż po dewaluacji, co oznacza, iż popyt na nie jest na rynku krajowym większy niż po dewaluacji. Przy kursie 4 zł/dol. importowany towar x kupiony za granicą za 10 dolarów, kosztuje na rynku krajowym co najmniej 40 złotych, po dewaluacji zaś ? 50 złotych.
O wpływie dewaluacji na bilans handlowy decyduje kształtowanie się nominalnych (cenowych) terms of trade i realnych (wolumenowych) terms of trade. W pierwszym przypadku, gdy efektem dewaluacji jest pogorszenie nominalnych terms of trade, następuje pogorszenie bilansu handlowego. Kiedy bilans ten jest wyrażony w walucie krajowej, następuje pogorszenie terms of trade w wyniku wzrostu cen krajowych towarów importowanych. Natomiast gdy bilans handlowy jest wyrażony w walucie zagranicznej, pogorszenie terms of trade następuje w wyniku obniżki cen zagranicznych towarów eksportowanych przez kraj dokonujący dewaluacji. W drugim przypadku, gdy efektem dewaluacji jest wzrost ilości towarów eksportowanych i obniżka ilości towarów importowanych, następuje poprawa realnych (wolumenowych) terms of trade.
Efekty dewaluacji zależą jednak od tego, które z tych zjawisk przeważa, tzn. pogorszenie nominalnych terms of trade czy poprawa realnych terms of trade. Jeśli szybciej pogarszają się realne terms of trade, bilans handlowy ulega pogorszeniu, i odwrotnie. Jeżeli realne terms of trade szybciej się poprawiają, niż pogarszają się nominalne terms of trade, bilans handlowy ulega poprawie.
Decydują o tym, z jednej strony, elastyczność popytu krajowego na import i popytu zagranicznego na eksport, z drugiej zaś strony relacje cen zagranicznych towarów eksportowanych i cen krajowych towarów importowanych. Elastyczność zarówno popytu zagranicznego na eksport, jak i popytu krajowego na import może być bardzo zróżnicowana, począwszy od mniejszej od jedności, a skończywszy na większej od jedności. Zgodnie z twierdzeniem Marshalla-Lernera dewaluacja powoduje poprawę bilansu handlowego wtedy, kiedy suma elastyczności popytu zagranicznego na eksport i popytu krajowego na import jest większa od jedności, oczywiście przy neutralnym wpływie nominalnych terms of trade. Jeśli suma tych elastyczności jest mniejsza od jedności, to dewaluacja może spowodować pogorszenie bilansu handlowego. Przy sumie elastyczności równej jedności wpływ dewaluacji na bilans handlowy jest niewielki.
Oczywiście, gdy nominalne terms of trade nie mają neutralnego, lecz pozytywny albo negatywny wpływ na bilans handlowy, twierdzenie Marshalla-Lernera musi ulec korekcie. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy eksporterzy krajowi po dewaluacji ich waluty nie obniżają cen swych wyrobów na rynkach zagranicznych, czynią to natomiast zagraniczni eksporterzy na rynku kraju dewaluującego walutę wewnętrzną (w celu utrzymania konkurencyjności). Wtedy nominalne terms of trade nie ulegają pogorszeniu, a niekiedy wręcz mogą się poprawić.
W przypadku długotrwałej nadwyżki w bilansie płatniczym państwo dokonuje rewaluacji waluty krajowej, a więc obniżenia kursu wymiennego waluty zagranicznej na walutę krajową. Po rewaluacji obniża się cena waluty zagranicznej wyrażona w walucie krajowej, można więc mniej zapłacić w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej. Rewaluacja prowadzi w związku z tym do relatywnego podrożenia towarów krajowych na rynkach zagranicznych. W rozpatrywanym przykładzie, przy koszcie kraj owym produkcji towaru w wysokości 100 złotych i kursie wymiennym 4 zł/dol., warunkiem eksportu jest cena uzyskana za granicą wyższa od 25 dolarów. Rewaluacja waluty krajowej o 25% do 3 zł/dol. oznacza, że za ten sam towar trzeba uzyskać na rynku zagranicznym co najmniej 33,3 dolara. W warunkach elastyczności cenowej popytu na rynku zagranicznym równej lub większej od jedności prowadzi to do ograniczania sprzedaży. Jednocześnie rewaluacja waluty krajowej oznacza relatywne potanienie towarów importowanych na rynku krajowym. Przed rewaluacją towar importowany o wartości 10 dolarów kosztował co najmniej 40 złotych, po rewaluacji ? już tylko 30 złotych. Rewaluacja prowadzi więc do likwidacji nadwyżki w bilansie handlowym.
Ze względu na fakt, że niewielka liczba krajów cechuje się długookresowymi nadwyżkami w bilansie płatniczym, rewaluacja jest rzadziej stosowana niż dewaluacja. Służy ona przede wszystkim zapewnieniu równowagi wewnętrznej, w tym zwłaszcza obniżeniu inflacji.
Oba główne cele rewaluacji, a więc dążenie do zmniejszania inflacji i ograniczenia rezerw płatniczych, są ze sobą ściśle powiązane. Nadwyżka bilansu płatniczego oddziałuje bowiem na nasilenie tendencji inflacyjnych. Uzyskiwane za granicą środki płatnicze odsprzedawane państwu za walutę krajową są w tym przypadku większe od środków płatniczych nabywanych przez importerów. W efekcie na rynku powstaje nadwyżka pieniądza krajowego, kreująca zwiększony popyt w stosunku do podaży towarów i usług, a w ślad za tym rośnie inflacja. Występuje to oczywiście tylko w przypadku ożywienia gospodarczego. Gdy koniunktura jest słaba, a więc w warunkach dużego bezrobocia i niewykorzystanych mocy produkcyjnych, dodatnie saldo bilansu płatniczego pełni funkcję pozytywną, kreuje bowiem dodatkowy popyt, zwiększa produkcję i zatrudnienie.
Z tego punktu widzenia rewaluacja musi być przeprowadzona w ściśle określonych warunkach, gdy koniunktura jest ożywiona, a dodatkowy strumień pieniądza może wywołać negatywne zjawiska w postaci nadwyżki popytu i przyspieszenia inflacji. W efekcie rewaluacji eksport ulega osłabieniu, a import zwiększeniu. Na rynku pojawia się więc dodatkowa podaż towarów i usług. Jej skutkiem są zjawiska deflacyjne w gospodarce, wyrażające się ograniczeniem produkcji i spadkiem zatrudnienia. Jednocześnie poprawiają się cenowe terms of trade. Rewaluacja prowadzi bowiem do podrożenia towarów krajowych na rynkach zagranicznych oraz potanienia towarów zagranicznych na rynku krajowym. Korzystniejsze cenowe terms of trade wpływają zaś na poprawę salda bilansu handlowego, a w konsekwencji także salda bilansu płatniczego. Pozytywne dla bilansu skutki poprawy cenowych terms of trade zależą przy tym od skutków negatywnych związanych z pogorszeniem wolumenowych terms of trade, a więc zmiany ilości towarów eksportowanych i importowanych.
Wolumenowe terms of trade zależą od elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane i popytu krajowego na towary importowane. Jeśli elastyczność ta jest wysoka, to wolumenowe terms of trade ulegają pogorszeniu, neutralizując pozytywny efekt poprawy cenowych terms of trade i doprowadzając do pogorszenia bilansu handlowego. W przypadku niskiej elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane przez dany kraj i popytu krajowego na towary importowane efekt pogorszenia wolumenowych terms of trade może być mniejszy niż efekt poprawy cenowych terms of trade. Wreszcie gdy elastyczności te są równe jedności, mimo rewaluacji bilans handlowy może pozostać niezmienny. Zgodnie z twierdzeniem Marshalla-Lernera, gdy suma elastyczności popytu zagranicznego na towary eksportowane przez dany kraj i elastyczności popytu krajowego na towary przez ten kraj importowane jest większa od jedności, następuje pogorszenie bilansu handlowego (przy założeniu cenowych terms of trade równych jedności).
Deprecjacja, będąca rozłożoną w czasie obniżką kursu walutowego, jest narzędziem polityki państwa przywracającym równowagę bilansu handlowego przez potanienie eksportu i podrożenie importu.
Aprecjacja waluty krajowej, będąca rozłożoną w czasie podwyżką kursu walutowego, jest przede wszystkim narzędziem polityki zwalczania inflacji. Może ona być stosowana w warunkach braku trudności związanych ze zrównoważeniem bilansu handlowego i bilansu płatniczego. Podnosi bowiem relatywnie ceny eksportu danego kraju i obniża ceny jego importu, prowadząc do pogarszania salda bilansów handlowego i płatniczego.
W gospodarce otwartej zarówno dewaluacja i rewaluacja, jak i deprecjacja i aprecjacja oznaczają nie tylko zmianę poziomu cen krajowych towarów importowanych, lecz także produkowanych wyłącznie na rynek wewnętrzny przez wzrost lub spadek cen krajowych importowanych surowców i materiałów do produkcji elementów kooperacyjnych, technologii itp. W przeciwieństwie do gospodarki zamkniętej, w której ceny wewnętrzne nie są powiązane z cenami zagranicznymi, w gospodarce otwartej kurs walutowy jest parametrem cenotwórczym na rynku krajowym. Jest to więc zarazem parametr wpływający na alokację czynników produkcji, zachęcający do specjalizacji międzynarodowej w jednych dziedzinach i rezygnacji z niej na rzecz importu ? w innych. Skutki dewaluacji i rewaluacji wywierają tym samym silniejszy wpływ niż oddziaływanie na bilans handlowy i bilans płatniczy. Dewaluacja zwiększa zakres specjalizacji na rynku zagranicznym, rozszerzając wachlarz opłacalnych towarów. Rewaluacja wywołuje skutki odwrotne, zawężając zakres opłacalności.
Wpływ zmiany kursu walutowego na rozwój gospodarczy dokonuje się nie tylko za pośrednictwem eksportu i importu towarów i usług, lecz także czynników produkcji. Dewaluacja zwiększa zainteresowanie kapitału za-granicznego inwestycjami na terenie kraju, który ją przeprowadził; inwestor zagraniczny otrzymuje bowiem więcej jednostek waluty krajowej za jednostkę waluty obcej niż przed dewaluacją, może więc relatywnie taniej taką inwestycję sfinansować. Rewaluacja oddziałuje na inwestycje zagraniczne w odwrotnym kierunku, podrażając ją dla inwestora zagranicznego. Równocześnie dewaluacja wpływa negatywnie na wielkość dywidendy transferowanej za granicę; np. przy kursie 4 zł/dol. zysk w wysokości 100 min złotych to 25 min dolarów dywidendy, przy kursie zaś 5 zł/dol., to już tylko 20 min dolarów dywidendy.
Skutki zmiany kursu walutowego są jednak inne w okresie długim i krótkim. Efektem ubocznym dewaluacji jest bowiem wzrost inflacji powodowany przez rosnące ceny towarów importowanych. Oddziałuje to negatywnie na rozwój gospodarczy, a w rezultacie także na bilans płatniczy. Rewaluacja nie pozostaje również bez negatywnego wpływu na rozwój gospodarczy, zniechęcając kapitał zagraniczny do inwestowania na terenie kraju dokonującego rewaluacji, osłabia tendencje rozwojowe, a w okresie długim prowadzi do nierównowagi bilansu płatniczego.
Systemy kursu walutowego
Formy oddziaływania państwa na kurs walutowy zależą od rodzaju systemów tych kursów obowiązujących w danym kraju. Z praktyki znanych jest wiele takich systemów; część z nich przeszła już do historii, inne pozostają wciąż w polu zainteresowania różnych krajów. Z punktu widzenia analizowanego tematu najbardziej interesujące są systemy kursów sztywnych i zmiennych.
System kursów sztywnych, który można podzielić na system kursów od czasu do czasu korygowanych i kursów pełzających, dopuszcza możliwość dewaluacji bądź rewaluacji bez naruszania parytetu. Tym różni się on od systemu kursów stałych obowiązujących w warunkach systemu waluty złotej, sztabowo-złotej i dewizowo-złotej, kiedy zmiana kursu walutowego wymagała zmiany parytetu pieniądza.
Przykładem systemu kursu sztywnego od czasu do czasu korygowanego (adjustable peg) był system z Bretton Woods, obowiązujący w latach 1944-1973. Zgodnie ze statutem Międzynarodowego Funduszu Walutowego, organizacji powołanej do nadzorowania funkcjonowania systemu z Bretton Woods, kursy walutowe mogły się wahać tylko w granicach ? 1 % od relacji urzędowej. Jeżeli te granice zostały przekroczone, rządy miały obowiązek interweniować na rynku, by przeciwdziałać zaistniałej sytuacji. W zakres tej interwencji (w razie potrzeby) mogły również wchodzić dewaluacja i rewaluacja waluty krajowej. Wielka Brytania np. dwukrotnie zdewaluowała funta szterlinga: w 1949 roku o 30% i w 1967 roku ? o 14,3%. Uzasadnieniem przeprowadzenia dewaluacji lub rewaluacji był długookresowy brak równowagi bilansu płatniczego. Narzędziami zapobiegania nierównowadze krótkookresowej były zakupy walut deficytowych bądź sprzedaż walut występujących w nadmiarze. W tym celu kraje były zobowiązane do utrzymywania rezerw dewizowych, a w razie potrzeby pomocą służył Międzynarodowy Fundusz Walutowy.
Do systemu kursów sztywnych zalicza się również kurs pełzający (icrawling peg) w tym przypadku zmiana kursu nie jest dokonywana od czasu do czasu, lecz często (np. codziennie); jest zaprogramowana i podana do ogólnej wiadomości. Czynnikiem sprawczym tych zmian jest wysoka inflacja; kurs sztywny pełzający jest właśnie stosowany w krajach z wysoką inflacją. System ten, w odróżnieniu od systemu kursu sztywnego od czasu do czasu korygowanego, dezagreguje dewaluację (powodowaną przez inflację) na bardzo dużą liczbę drobnych zmian o tym samym charakterze. Jego celem jest zapobieżenie spekulacjom walutowym (?uciekaniu” od waluty krajowej do obcej bądź odwrotnie).
W systemie kursów zmiennych państwo nie określa kursu urzędowego, ale pozostawia jego kształtowanie siłom rynku. Jeżeli więc wzrasta podaż walut obcych na rynku danego kraju (szybko wzrasta eksport, zwiększają się bezpośrednie inwestycje kapitałowe bądź też inwestycje portfelowe), to przy stałym bądź wolniej rosnącym popycie na waluty obce następuje stopniowa obniżka kursu wymiany walut obcych na walutę krajową (aprecjacja waluty krajowej), oznaczająca, iż za jednostkę waluty zagranicznej płaci się mniej jednostek waluty krajowej. W sytuacji przeciwnej, gdy maleje podaż walut obcych na rynku danego kraju, wzrasta zaś popyt na nie, następuje wzrost kursu wymiany waluty obcej na walutę krajową (deprecjacja waluty krajowej), oznaczająca, iż za jednostkę waluty obcej płaci się więcej jednostek waluty krajowej. Poprawa salda bilansu płatniczego oddziałuje więc na aprecjację waluty krajowej, jego pogorszenie oddziałuje w kierunku przeciwnym.
Gdy tempo inflacji jest w danym kraju wolniejsze niż za granicą, towary eksportowane stają się relatywnie tańsze niż importowane, co sprzyja wzrostowi eksportu i ograniczeniu importu. Prowadzi to do aprecjacji waluty krajowej i deprecjacji obcej. Nowy kurs oddziałuje na podrożenie eksportu i potanienie importu, w wyniku czego sytuacja w bilansie handlowym wraca do równowagi.
Szybsze tempo inflacji w kraju niż za granicą oznacza, iż towary eksportowane stają się relatywnie droższe, a importowane ? tańsze, co sprzyja ograniczeniu tempa wzrostu eksportu i spadkowi tempa wzrostu importu. Efektem jest mniejsza podaż walut obcych, a większa ? walut krajowych, co prowadzi do deprecjacji waluty krajowej i aprecjacji walut obcych. Nowy kurs prowadzi do relatywnego potanienia eksportu na rynkach zagranicznych i podrożenia importu na rynku krajowym. Sytuacja w bilansie handlowym wraca więc do równowagi.
Tego typu mechanizm czysto rynkowych zmian kursu walutowego jest rzadko spotykany. Jest on bowiem narażony na zmiany spekulacyjne animowane przez graczy walutowych w celu osiągnięcia nadzwyczajnych korzyści kursowych. Dlatego też w praktyce jest stosowany kurs wymiany regulowany przez państwo (bank centralny). Efektem jest skupywanie dewiz, gdy zwiększająca się ich podaż grozi aprecjacją waluty wewnętrznej, podrożeniem eksportu i potanieniem importu, a w konsekwencji pogorszeniem salda bilansu handlowego. W przeciwnej sytuacji, gdy zmniejszająca się podaż walut obcych na rynku krajowym grozi deprecjacją walut krajowej, a w konsekwencji przyspieszeniem inflacji i wszystkimi negatywami z tym związanymi, państwo (bank centralny) może wykorzystać posiadane rezerwy dewizowe i zwiększyć podaż walut obcych na rynku krajowym, zapobiegając zmianie kursu walutowego.
Źródło: P. Bożyk, Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, Warszawa 2004.