Gdyby bardzo szeroko pojmować termin ?gospodarka światowa”, można by dojść do wniosku, że każdy podmiot gospodarczy, nawet najmniejszy, jest elementem składowym gospodarki światowej, podobnie jak komórka jest elementem organizmu ludzkiego. To prawda, nas jednak ów najniższy szczebel nie będzie interesował. Jak wynika z definicji, chodzić będzie o uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych. I tu także wprowadzimy pewne ograniczenie. Na przykład jednoosobowa firma rzemieślnicza, produkująca i eksportująca swój wyrób, jest uczestnikiem tych stosunków, ale w ogromnej większości przypadków uczestnikiem biernym, nie mającym możliwości wpływu na kształt międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Ta bierność nie jest oczywiście żadną negatywną cechą, po prostu nie każdy podmiot ma zdolność kształtowania tych stosunków. A zatem przedmiotem naszego zainteresowania będą te podmioty, które swoim działaniem określają warunki międzynarodowej współpracy gospodarczej.
Za podstawowy element gospodarki światowej zwykło się uważać gospodarstwo krajowe. Stanowi ono wyodrębniony granicami polityczno-ekonomicznymi na obszarze danego kraju organizm gospodarczy, w ramach którego działają podmioty gospodarcze niższego szczebla (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa), podlegające władzy państwa, rozumianego jako centralny ośrodek regulacyjny. Zbiorowość ponad 160 gospodarstw krajowych współczesnego świata jest niezwykle różnorodna. Istnieją kraje o wielkim terytorium i zasobach bogactw naturalnych i kraje bardzo małe, kraje o wielkim potencjale siły roboczej i słabo zaludnione, jednonarodowe wielonarodowe, bogate i ubogie, zaawansowane w rozwoju technicznym i zacofane itd. Wszystkie jednak mają wspólną cechę – są odrębnymi organizmami gospodarczymi w tym sensie, że suwerennie ustanowiono w nich sposób organizacji życia gospodarczego.
Organizacja życia gospodarczego obejmuje nie tylko ?wnętrze” kraju. Władze państwowe mają także w pewnej mierze możność kształtowania działalności podlegających im podmiotów poza obszarem własnej gospodarki. Na przykład za pomocą narzędzi polityki handlowej mogą wpływać na kierunki geograficzne i strukturę towarową wywozu firm eksportujących. Jednakże władze nawet najsilniejszych gospodarstw krajowych nie dysponują nieograniczonymi możliwościami tego wpływu: są ograniczone przez wymagania rynku światowego – z jednej strony – oraz przez zasady racjonalności gospodarowania wewnątrz – z drugiej. Niektóre gospodarstwa krajowe łączą się w ugrupowania regionalne. Są to zespolone układy gospodarstw krajowych połączonych szczególnie intensywnymi przepływami realnymi i informacyjno-regulacyjnymi. Zwykle ugrupowania regionalne powstają w wyniku wcześniejszych procesów integracyjnych (np. Unia Europejska). Nie musi tak być jednak zawsze. Nieliczne ugrupowania wykształciły się w wyniku ?zwykłej” współpracy gospodarczej, tzn. takiej, która nie obejmuje mechanizmów integracyjnych, np. ASEAN – Stowarzyszenie Narodów Azji Połu-dniowo-Wschodniej .
Istotą ugrupowań regionalnych jest zatem to, że wyodrębniają się z otoczenia wskutek ściślejszych w porównaniu z otoczeniem więzi gospodarczych: handlowych, kapitałowych, technologicznych itp. W obrębie ugrupowania kraje znajdują się często na zbliżonym poziomie rozwoju. Są także w pewnym stopniu wzajemnie uzależnione w sensie ekonomicznym. Stopień ów jest tym wyższy, im większe jest dla nich znaczenie współpracy z zagranicą.
Znaczna część ekonomistów za ważne podmioty gospodarki światowej uważa wielkie korporacje międzynarodowe. Korporacja międzynarodowa to przedsiębiorstwo posiadające filie zagraniczne. Wiele korporacji prowadzi za pośrednictwem swoich filii działalność gospodarczą w kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu krajach. Niemal wszystkie największe przedsiębiorstwa światowe są korporacjami międzynarodowymi. Wprawdzie korporacje (przedsiębiorstwa macierzyste) są formalnie elementami gospodarstw krajowych, jednakże za wyodrębnieniem ich jako osobnego podmiotu gospodarki światowej przemawia kilka ich właściwości.
Po pierwsze, dysponują wielkim potencjałem ekonomicznym, który można mierzyć wartością majątku przedsiębiorstwa lub jego sprzedażą w ciągu roku. Na przykład każda z dziesięciu największych korporacji miała obroty roczne w połowie lat osiemdziesiątych wyższe niż dochód narodowy Turcji, Algierii lub Wenezueli (ponad 50 mld dol.), a każda z 50 największych korporacji – obroty wyższe niż dochód narodowy Kuby, Gwatemali czy Tunezji (ponad 11 mld dol.).
Po drugie, są względnie niezależne finansowo, technologicznie i organizacyjnie. Korporacje dysponują własnymi zasobami finansowymi, własnym zapleczem naukowo-badawczym, wysoce zintegrowaną strukturą organizacyjną. Powoduje to, że korporacje tylko częściowo poddają się regulacji ze strony władz gospodarczych danego kraju oraz że są względnie niezależne od innych podmiotów gospodarczych (banków, instytucji finansowych). Ponadto owa niezależność jest niekiedy wzmoc-niona przez wewnętrzną strukturę produkcyjną typową dla koncernu, tzn. obejmującą większość faz produkcji – od surowców po wyrób finalny.
Po trzecie, korporacje, działając na obszarach ekonomicznych wielu krajów, mogą prowadzić własną politykę gospodarczą. Oznacza to, że cele stawiane sobie przez korporacje mogą być odrębne i niekoniecznie zbieżne z intencjami władz kraju macierzystego czy władz krajów-siedzib filii. Realizację tych celów umożliwia wspomniana niezależność ekonomiczna korporacji.
Korporacje międzynarodowe można uznać za podmioty gospodarki światowej powstałe stosunkowo niedawno. Ich liczba stale rośnie, a równolegle zdaje się rosnąć ich znaczenie. Wynika to m.in. z tego, że są one bardzo ważnym przekaźnikiem technologii i postępu techniczno-organizacyjnego w skali międzynarodowej, zwłaszcza dzięki dokonywanym przez nie inwestycjom bezpośrednim za granicą.
Ostatnimi wyróżnionymi przez nas podmiotami gospodarki światowej są międzynarodowe organizacje gospodarcze. Chodzi tu o organizacje szczebla uniwersalnego (globalnego), np. MFW, GATT, UNCTAD, oraz o ważniejsze organizacje regionalne, np. Unia Europejska, OECD , lub regionalne banki rozwoju. Niektórzy sądzą, że nie należy organizacji międzynarodowych uznawać za podmioty gospodarki światowej, jako że stanowią one zaledwie prostą sumę uprawnień i zasobów przekazanych im przez władze państw członkowskich. Dlatego miałyby one być tylko ?przedłużeniem” gospodarstwa krajowego. Uważamy jednak, że oddziaływanie na siebie interesów wielu państw zogniskowane w organizacjach międzynarodowych sprawia, że stanowią one odrębną jakość w życiu międzynarodowym. Przez to nabierają podmiotowości.
Organizacje międzynarodowe pełnią kilka funkcji. Za najważniejszą trzeba uznać funkcję regulacyjną. Polega ona na tworzeniu norm prawa międzynarodowego oraz, szerzej ujmując, zasad współdziałania różnych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych. GATT np. określa reguły prawno-ekonomiczne- obowiązujące w handlu światowym, a w ramach ONZ toczą się negocjacje w sprawie ustalenia zasad użytkowania dna mórz i oceanów.
Drugą ważną funkcją jest przemieszczanie zasobów w skali międzynarodowej. Przede wszystkim chodzi tu o zasoby finansowe. Światowy rynek finansowy jest wydatnie uzupełniany przez działalność organizacji międzynarodowych przesuwających kapitały do miejsc (krajów, gałęzi, sektorów), które organizacje te uznały za stosowne. Przemieszczaniem zasobów finansowych są np. kredyty MFW czy pomoc bezzwrotna świadczona przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (przy Banku Światowym). Zasoby, o których mowa, mogą mieć również postać rzeczową, np. pomoc żywnościowa organizowana pod auspicjami Organizacji do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO).
Organizacje międzynarodowe pełnią ponadto funkcje: kontrolną i opiniotwórczą. Pierwsza polega na badaniu przez nie zgodności zachowania uczestników stosunków międzynarodowych z obowiązującym prawem i zwyczajami międzynarodowymi. Druga zasadza się na wysokim autorytecie, jakim na ogół cieszą się organizacje międzynarodowe. Dzięki temu formułowane przez nie opinie i stanowiska mają znaczną wagę dla innych podmiotów światowego życia publicznego.
Wszystkie wskazane wyżej rodzaje podmiotów gospodarki światowej mają wspólną cechę: współdecydują o kształcie międzynarodowych stosunków gospodarczych, a zatem oddziałują na życie gospodarcze w wymiarze globalnym.
Źródło: R. Milewski (red.), Elementarne zagadnienia ekonomii, Warszawa 2002.