Sokół pustułka to zgrabny ptak drapieżny wielkości gołębia, jednak o długim ogonie i długich, ostro zakończonych skrzydłach. Od spodu jasny z ciemnymi plamkami, z wierzchu ceglastobrązowy, z czarnymi końcami skrzydeł. Samiec jest nieco mniejszy od samicy, ma stalowoszary ogon i głowę. Podczas polowania często zawisa w powietrzu, intensywnie trzepocząc skrzydłami.
Głos tego ptaka to seria krótkich, ostrych dźwięków ?kie-kie-kie-kie…” lub wibrujące ?krrrii”.
Gatunek ten jest przeważnie osiadły, choć w okresie od marca do kwietnia i sierpnia do listopada można zauważyć słabo zaznaczony przelot ptaków pochodzących z północnego wschodu.
Pustułka zajmuje opuszczone gniazda wron i innych ptaków krukowatych, gnieździ się także na skalach oraz budynkach. W kwietniu samica znosi 3-6 jaj, które wysiaduje z niewielką pomocą samca przez 27-29 dni. Młode wykluwają się pokryte białym puchem, pozostają w gnieździe przez następne 27-32 dni. Jeden lęg w ciągu roku.
Pożywienie tego ptaka stanowią głównie drobne gryzonie (myszy, norniki) chwytane na ziemi, a także ptaki, gady i owady (np. pasikoniki).
Pustułka to najpospolitszy z naszych sokołów. Gniazduje przede wszystkim na skalnych urwiskach, a także na skrajach lasów i w śródpolnych kępach drzew. Bardzo rzadko spotyka się ją wewnątrz większych kompleksów leśnych, ponieważ gatunek ten poluje prawie wyłącznie na otwartych przestrzeniach – łąkach, polach, wrzosowiskach itp. Często przesiaduje w jednym punkcie obserwacyjnym, podobnie jak to czyni myszołów. Charakterystyczną cechą pustułki jest umiejętność zawisania w powietrzu – ptak potrafi, intensywnie trzepocząc skrzydłami (gdyż wytworzenie siły nośnej pozwalającej na utrzymanie się w górze wymaga ciągłego przepływu powietrza nad i pod skrzydłem), zatrzymać się w jednym punkcie i stamtąd obserwować wybrany fragment gruntu w poszukiwaniu zdobyczy. Pustułka poluje bowiem – co jest wyjątkiem wśród sokołów – wyłącznie na zwierzęta znajdujące się na ziemi (przeważnie małe gryzonie, a także owady i jaszczurki); bardzo rzadko atakuje ptaki siedzące na gałęzi. Inne sokoły natomiast łowią zdobycz prawie wyłącznie w locie. Kobuz na przykład jest mistrzem w chwytaniu dużych latających owadów – ważek, ciem i chrząszczy. Bardzo rzadki w naszym kraju (5-10 par lęgowych) sokół wędrowny poluje zaś niemal wyłącznie na lecące ptaki (gołębie, szpaki, drozdy, a nawet kaczki), dościgając je w szybkim locie pikującym.
Owym specyficznym zwyczajom łowieckim oraz rodzajowi chwytanej zdobyczy zawdzięcza pustułka swą niezbyt pochlebną nazwę. Nadali ją sokolnicy, gdyż z ich punktu widzenia gatunek ten nie nadaje się do polowań (no chyba że ktoś chciałby polować na myszy lub pasikoniki) – stąd wszelkie próby wyszkolenia go są próżne, ?puste”. Natomiast inne gatunki sokołów, np. sokoła wędrownego czy raroga, bardzo chętnie wykorzystuje się w sokolnictwie jako tzw. ?ptaki łowcze” (nie ?łowne” – łowcze; ptak łowny jest przedmiotem łowów, ptak łowczy natomiast to ten, przy pomocy którego się poluje). Służą przede wszystkim do polowań na zające, a także na bażanty, kuropatwy i kaczki.
Sokoły są bardzo interesującą grupą ptaków drapieżnych – charakteryzują się wyjątkowo zwinnym i szybkim lotem, wielką zwrotnością i niezwykłą w ręcz precyzją ataku. Nie od rzeczy jest także powiedzenie ?sokoli wzrok” – ptaki te rzeczywiście widzą doskonale, nawet jak na ptaki drapieżne. Przy tym wszystkim są pozbawione instynktu budowy własnego gniazda – pustułka na przykład gniazduje prawie wyłącznie w opuszczonych gniazdach wron i kruków. W górach natomiast gnieździ się na nagich skałach, czasem wyścielonych zaledwie kilkoma patykami lub źdźbłami roślin. Ostatnio coraz częściej możemy spotkać te ptaki gniazdujące w osiedlach ludzkich, a nawet w centrach dużych miast. Pustułka zajmuje wówczas przeróżne nisze w budynkach, gzymsy i inne tym podobne miejsca, przypominające nieco naturalne skały. Dzięki temu stała się najbliższym człowiekowi ptakiem drapieżnym. W miastach, takich jak Wrocław czy Poznań, gnieździ się nawet około 60-70 par tych ptaków. Czasem można je obserwować, gdy wśród budynków uganiają się za miejskimi gołębiami lub jerzykami. Ataki te jednak rzadko kończą się powodzeniem, a pustułki dużo większe sukcesy łowieckie odnoszą w polowaniu na mniejsze ptaki, przede wszystkim wróble.
Sokół pustułka