Rozrodczość (natality) oznacza w demografii strumień urodzeń w określonej populacji (np. ludności danego państwa) w jednostce czasu (np. w ciągu 12 miesięcy); również strumień urodzeń w kohorcie. Jest to jeden z najważniejszych czynników przyrostu ludności oraz zmian jej struktury według wieku. Podstawową kategorią rozrodczości jest urodzenie żywe – wydobycie z ustroju matki żywego płodu po ciąży trwającej co najmniej 28 tygodni. Funkcja rozrodczości jest tradycyjnie związana z rodziną. Prawidłowości powstawania i rozpadu rodziny oraz formy (typy) i cykl życia rodziny mają dla rozrodczości istotne znaczenie. Zachowania prokreacyjne partnerów, których wymiernym efektem są takie elementarne zdarzenia, jak: zapobieżenie poczęciu, poczęcie, ciąża, poronienie i urodzenie (żywe albo martwe), zależą od stosunkowo dużej liczby czynników o charakterze biologicznym i społecznym.
Poziom rozrodczości mierzy się za pomocą współczynników: 1) urodzeń, czyli liczby urodzeń żywych w jednostce czasu kalendarzowego przypadającej na 1000 mieszkańców; 2) płodności, czyli ilorazu liczby urodzeń żywych w danej populacji w ciągu jednego roku kalendarzowego oraz średniej liczby kobiet będących w wieku rozrodczym (w Polsce i wielu innych krajach przyjmuje się przedział: 15-49 lat), zwykle pomnożonego przez 1000; 3) dzietności (teoretycznej), tj. średniej liczby żywo urodzonych dzieci przypadającej na jedną kobietę w ciągu jej życia rozrodczego . Ponieważ rozrodczość wykazuje silne zróżnicowanie, ze względu na wiek rodziców (matek) i ich stan cywilny, oprócz wspomnianego współczynnika płodności, zwanego ogólnym, duże znaczenie mają współczynniki cząstkowe dla różnych grup wieku rozrodczego, często dodatkowo dzielone na dwie kategorie – cząstkowe współczynniki płodności małżeńskiej i pozamałżeńskiej. Pomiar obejmuje również tzw. kalendarz urodzeń łub rozkład urodzeń w okresie życia generacji rodziców (kohorty małżeństw). Popularnymi miernikami są w tym przypadku średnie odstępy czasu między kolejnymi urodzeniami. Inny sposób opisu rozrodczości stanowią modele rozrodczości, a wśród nich tablice płodności (o konstrukcji analogicznej do tablic wymieralności). Podstawowym miernikiem w tych tablicach jest „prawdopodobieństwo”, że kobieta w określonym wieku i o określonej dotychczasowej dzietności urodzi następne dziecko w określonym przedziale czasu. Tablice te pozwalają m.in. na śledzenie dzietności kobiet poszczególnych generacji (łącznej i przeciętnej, tj. przypadającej na jedną kobietę) wyłącznie w zależności od ich wieku lub innych wyróżnionych zmiennych.
Zgodnie z teorią przejścia demograficznego, uważaną za paradygmat współczesnej demografii, pod wpływem modernizacji następuje głęboka zmiana wzorca rozrodczości. Społeczeństwo przed przejściem demograficznym (o tradycyjnej reprodukcji ludności) charakteryzuje się: dużą i względnie stabilną rozrodczością (współczynnik dzietności zwykle w przedziale 5-6), stosunkowo małym zróżnicowaniem płodności według wieku rozrodczego, relatywnie wczesnym tworzeniem rodzin, dużą stabilnością rodziny, długimi odstępami między kolejnymi urodzeniami, długim okresem aktywności prokreacyjnej, niewielką powszechnością (i niską skutecznością) praktyk regulacji urodzeń, niewielkim społecznym zróżnicowaniem prokreacyjnych postaw i zachowań. W trakcie przejścia demograficznego następuje obniżanie się rozrodczości oraz różnicowanie zwyczajów matrymonialnych, postaw i zachowań prokreacyjnych oraz powszechności i form regulacji urodzeń. W społeczeństwie po przejściu demograficznym (o nowoczesnej reprodukcji ludności) występuje: mała i względnie stabilna rozrodczość (współczynnik dzietności z reguły około 2), stosunkowo silne zróżnicowanie płodności według wieku rozrodczego, względnie wczesne i dość powszechne tworzenie rodzin o mało zróżnicowanych formach, duża lub umiarkowana stabilność rodziny, krótkie odstępy między kolejnymi urodzeniami, krótki okres aktywności prokreacyjnej, duża powszechność i skuteczność praktyk regulacji urodzeń (planowanie rodziny), niewielkie lub umiarkowane społeczne zróżnicowanie postaw i zachowań prokreacyjnych. Zróżnicowanie i dynamika rozrodczości są wyjaśniane za pomocą różnorodnych teorii płodności.
We współczesnym świecie rozrodczość jest silnie zróżnicowana. W wielu krajach rozwijających się nadal trwa przejście demograficzne, a w niektórych zachowały się istotne elementy wzorca rozrodczości społeczeństwa o tradycyjnej reprodukcji ludności. Około 2000 r. w Afryce współczynnik dzietności wynosił (średnio) 5,1, przy czym w wielu krajach tego kontynentu był wyższy niż 6. Jednocześnie w całej Europie i Ameryce Północnej, a także w Japonii, Australii i niektórych innych krajach przejście demograficzne zostało już zakończone. Nieoczekiwanie jednak w większości tych krajów od końca lat 60. lub początku lat 70. obserwuje się nowe zjawisko stawiające pod znakiem zapytania oczekiwania co do względnej stabilności rozrodczości, zwane drugim przejściem demograficznym. Podstawowe jego cechy to: radykalnie osłabiona skłonność do wstępowania w formalne związki małżeńskie, zwiększony średni wiek partnerów, w jakim tworzą oni rodzinę, wzrost częstości wy?stępowania alternatywnych typów rodziny i form partnerskich (związków nieformalnych, rodzin niepełnych i trwałej samotności) oraz wzrost intensywności rozwodów (niestabilności rodziny). Pod tym względem zespół zjawisk rozrodczości uległ niewielkim zmianom w trakcie przejścia demograficznego; „drugie przejście” jest zatem opóźnioną demograficzną konsekwencją immanentnych cech modernizacji oraz tzw. ponowoczesności: wzrostu indywidualizmu oraz różnorodności kultur, wartości i stylów życia w społeczeństwie, zwłaszcza zaś emancypacji kobiet. Skutkiem tego jest raptowne obniżenie się rozrodczości. W 2000 r. współczynnik dzietności na większości wymienionych obszarów osiągnął poziom niższy niż potrzebny do prostej reprodukcji ludności (około 2,1), a w niektórych krajach spadł poniżej 1,5; zwiastuje to głęboki i długotrwały regres demograficzny w najbardziej rozwiniętych krajach świata.
Płodność, będąca jedną z podstawowych kategorii demografii, to rozrodczość rozważana w specyficznym sensie, tj. jako natężenie (w jednostce czasu) i dynamika urodzeń w populacji kobiet (lub mężczyzn) wystawionej na ryzyko rodzicielstwa (będącej w wieku fizjologicznej zdolności do prokreacji). Potocznie (i ogólniej) płodność to zdolność kobiety (lub mężczyzny) do rozrodu, zarówno potencjalna (maksymalnie możliwa), jak i faktycznie zrealizowana; w wielu innych językach te dwa pojęcia są ściśle odróżniane, jednak w sposób, który prowadzi niekiedy do nieporozumień; np. w języku angielskim płodność rzeczywista to fertility, a potencjalna to fecundity, we francuskim zaś, odpowiednio (semantycznie na opak) – fécondité oraz fertilité, pojęcie płodności w podobnym sensie używane jest również w biologii.
Zasadniczo płodność dotyczy urodzeń żywych (nie obejmuje urodzeń martwych ani poronień) i z reguły odnosi te urodzenia do populacji potencjalnych matek (a nie ojców), co pozwala na miarodajne porównania w czasie i przestrzeni, ponieważ w tych dwóch wymiarach do wyróżnienia owej populacji można zastosować takie samo kryterium, tj. przedział wieku kobiety od menarchy do menopauzy (umownie przyjmuje się przedział między 15. a 50. rokiem życia).
Płodność należy do tych obszarów demografii, które łączą pierwiastki biologiczne i społeczne; jej natężenie jest m.in. funkcją wieku kobiety – początkowo z wiekiem szybko i silnie rośnie, a następnie (z reguły przed ukończeniem 35. roku życia, choć często znacznie wcześniej) zaczyna się systematycznie obniżać. Często punktem odniesienia jest płodność naturalna będąca głównie efektem fizjologicznej zdolności rozrodczej, ze względu na jej występowanie w warunkach braku (celowych) praktyk regulacji urodzeń. Płodność wyraża się syntetycznie za pomocą miary zwanej dzietnością rzeczywistą (średnia liczba żywo urodzonych dzieci w określonej generacji kobiet w ciągu całego ich życia). Jej poziom nie jest jednak niezmienny, zależy bowiem od uwarunkowanych społecznie: małżeńskości (np. okresu życia, w którym typowo zostaje zawarty związek lub zapoczątkowana pro- kreacja, długości okresu, w którym partnerzy pozostają ze sobą związani; powszechności związków małżeńskich wśród członków określonej generacji) oraz stanu zdrowia (poziomu umieralności) w tej generacji. Płodność naturalna – w warunkach, w jakich występowała – była wyrażana zazwyczaj przez dzietność rzeczywistą, której wartość lokowała się w przedziale 5-7 jednostek (tj. żywo urodzonych dzieci), ale zdarzały się wyjątki znacznie przekraczające górną granicę tego przedziału; np. całkowite potomstwo odpowiadających warunkom płodności naturalnej mieszkanek wsi Bengalu (Indie), które wstąpiły w związek małżeński dokładnie w wieku 20 lat (badanych w latach 1945-1946), wynosiło 6,2, natomiast członkiń sekty Hutterów (USA), które będąc w tym samym wieku, zawarły związek w latach 1920-1931 – aż 10,9, a głównym powodem tej rozbieżności było znacznie dłuższe przeciętne trwanie życia tych ostatnich. Regulacja urodzeń, której nasilenie, zróżnicowanie terytorialne i zmiany w czasie są głównie zdeterminowane społecznie, prowadzi do tego, że faktyczna płodność (niekiedy zwana płodnością regulowaną) jest niższa, nieraz znacznie niższa od płodności naturalnej. Na skutek upowszechnienia tego zjawiska, zwłaszcza w XX w., we współczesnym świecie rzadko spotyka się populacje, w których całkowite potomstwo generacji (nawet najbardziej płodnej), czyli dzietność rzeczywista, przekracza 5, w wielu jest ona niższa od 3, a nawet od 2.
Płodność jest jednym z najczęściej badanych problemów we współczesnej demografii, co wyraża się zarówno w rozwoju technik analitycznych płodności, jak i powstawaniu nowych teorii w tym zakresie.
Źródło: M. Okólski, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2003.