W wyniku rewolucji socjalistycznej powstało państwo socjalistyczne najpierw w Rosji w 1917 r. Pod wpływem działań i nacisków rewolucjonistów rosyjskich stworzono je następnie w Mongolii w 1924 r. Po drugiej wojnie światowej państwa socjalistyczne powstały w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz w 1949 r. w Niemczech Wschodnich. Na kontynencie azjatyckim państwa socjalistyczne proklamowano w Wietnamie w 1946 r., w Korei Północnej w 1948 r. Po zwycięstwie rewolucji ludowej w Chinach w 1949 r. obwieszczono powstanie państwa socjalistycznego. Na Kubie zwycięstwo rewolucji kubańskiej w 1959 r. dało początek państwu socjalistycznemu. W końcu lat osiemdziesiątych powierzchnia krajów socjalistycznych obejmowała 26,2 proc. całej powierzchni świata i zamieszkiwało je 31,9 proc. ludności świata. Kraje socjalistyczne zajmowały więc czwartą część powierzchni świata i stanowiły prawie jedną trzecią ludności. Państwa socjalistyczne wystąpiły więc na znacznym obszarze Europy Wschodniej i Środkowej, wielkich terytoriach Azji i enklawie – wyspie Ameryki Łacińskiej.
Państwa socjalistyczne w Europie przetrwały do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to zaczęły upadać i przekształcać się w procesie transformacji systemowej, w państwa liberalno-demokratyczne. W krajach takich jak: Chiny, Wietnam, Korea Północna i Kuba funkcjonują nadal państwa socjalistyczne. W większości tych państw, zwłaszcza w Chinach i Wietnamie, podejmuje się na różną skalę reformy ekonomiczne wprowadzające elementy gospodarki rynkowej w ramach dotychczasowego systemu społecznego.
Państwa socjalistyczne stworzyły nowy typ i formę organizacji społeczeństwa. Charakteryzowały się daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i stosunków politycznych oraz reglamentacji statusu pozycji człowieka i obywatela w państwie. Model państwa monopolistycznego pod względem ideologii, systemu gospodarczego i systemu politycznego wykształcony w Związku Radzieckim, przeniesiony został, w różnych wydaniach do pozostałych krajów socjalistycznych. Pod wpływem wydarzeń wewnętrznych i oddziaływań zewnętrznych wystąpiły w poszczególnych państwach procesy dyferencjacji modelu ustrojowego państwa socjalistycznego i wprowadzenie elementów specyficznie narodowych. Podejmowane próby reform gospodarczych i politycznych sprowadzały się do przemieszczeń instrumentów rządzenia w biurokratyczno-centralistycznym systemie kierowania państwem.
Stosunki społeczno-gospodarcze oparte zostały na państwowej własności środków produkcji. Podstawowe dziedziny gospodarki zostały upaństwowione. W rolnictwie dokonano kolektywizacji rozdrobnionej gospodarki chłopskiej, poza Polską i Jugosławią, i stworzono wielkie gospodarstwa państwowe. Prywatna własność środków wytwarzania, poza drobnym rzemiosłem, została zlikwidowana. W wyniku tych procesów ukształtowała się trójwymiarowa struktura społeczna składająca się z grup: robotniczej i chłopskiej oraz inteligencji. Klasa robotnicza miała stanowić siłę kierowniczą w państwie. Deklaracji ideologiczno-normatywnej nie potwierdzała praktyka życia społecznego. Klasa ta klasy sprowadzona została do roli siły roboczej i aprobującej decyzje grupy rządzącej.
Stosunki społeczno-polityczne oparte zostały na monopolistycznej roli partii komunistycznej. Partia ta dokonała w Rosji rewolucji socjalistycznej i przejęła władzę państwową, którą sprawowała niepodzielnie. Nową formą organizacyjną jednolitej władzy państwowej stały się rady delegatów, tworzące system przedstawicielski organów władzy państwowej, od góry do dołu, w strukturze podziału terytorialnego kraju. Rady miały skupiać pełnię władzy na szczeblu centralnym i terenowym. W wyborach powszechnych o charakterze plebiscytarnym wybierano kandydatów wskazanych przez komitety partyjne. Władzę wykonawczą sprawowały komitety wykonawcze wyłaniane z ludzi z nomenklatury partyjnej, tj. desygnowanych przez partię. Partia sprawowała kierowniczą rolę, w stosunku do rad i aparatu wykonawczego, zasadzającą się na formowaniu dyrektyw wszelkich poczynań organów władzy i administracji państwowej. Działania aparatu państwowego opierały się na przewadze stosowania środków przymusu i przemocy w stosunku do społeczeństwa. Swobody obywatelskie były ograniczone. Wyrażało się to w zakazie zrzeszeń, swobodnego wypowiadania poglądów i uprawiania polityki. Niedopuszczalna była żadna forma działalności opozycyjnej i nie akceptowalnej przez partię kierowniczą.
Ustrój radziecki, stworzony w rewolucji drogą przemocy na wielkich terytoriach carskiej Rosji, stał się wyraźnie systemem totalitarnym do połowy lat pięćdziesiątych, kiedy to przybrał cechy systemu autorytarnego. W tej postaci przetrwał, mimo przemian sytuacji politycznej w Związku Radzieckim i zmian przywódców, do końca istnienia tego państwa. Reformy radzieckiego państwa autorytarnego zapoczątkowane w połowie lat osiemdziesiątych przez Michaiła Gorbaczowa doprowadziły do jego upadku w końcu 1991 r. Radzieckie państwo socjalistyczne powstałe w drodze rewolucji, upadło za sprawą pokojowego rozwiązania federacji – Związku Radzieckiego utworzonej w 1922 r. W wyniku tego zdarzenia wykreowana została Federacja Rosyjska na w pełni suwerenne państwo – spadkobiercę państwowości rosyjskiej, przybierającej orientację demokratyczną. Jednocześnie 14 pozostałych dotychczasowych republik związkowych stało się państwami niepodległymi i rozstały się również z orientacją socjalistyczną. Z inicjatywy Federacji Rosyjskiej, Ukrainy i Białorusi republiki postradzieckie poza Litwą, Łotwą i Estonią zawiązały Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP) pojmowaną jako organizację współpracy na wszystkich odcinkach życia społecznego.
W okresie rewolucji w Rosji rozwiązano wszystkie przeciwstawiające się władzy radzieckiej organizacje i zrzeszenia. Wprowadzono ograniczenia wolności jednostek i nierówność prawa. Osobnicy z klas posiadającej – burżuazji i obszarnictwa – pozbawieni zostali zbiorowo praw politycznych, wyborczych i uczestnictwa w życiu publicznym. Wprowadzona w okresie przewrotu październikowego 1917 r. jawna dyktatura i brutalna przemoc w stosunku do wszystkich, utrzymywała się do 1921 r. Ogłoszona nowa polityka gospodarcza nieco złagodziła reżim przemocy i deklarowała wprowadzanie demokratycznych instytucji radzieckich. Nigdy w pełni to się nie stało. Powołany na przywódcę partii komunistycznej w 1922 r. Józef Stalin (1879-1953) stopniowo umacniał jednoosobową władzę w partii i rozciągnął kierownictwo na cały aparat państwowy. Od 1929 r. sprawował niepodzielnie władzę w sposób dyktatorski, aż do śmierci w 1953 r.
Stworzony systemu biurokratyczno-centralistyczny określany niewinnie jako system centralizmu demokratycznego zasadzał się na przekazie dyrektyw od wodza, formalnie od kierownictwa partii komunistycznej i firmującego jego poczynania dyktatorskie rządu, do wszystkich ogniw szeroko rozbudowanego aparatu partyjnego i aparatu państwowego rządzącego niepodzielnie. Aparat służb bezpieczeństwa stał się władcą decydującą o losie ludzi – życiu i śmierci.
Uchwalona konstytucja ZSRR w 1936 r. regulowała ustrój państwa i prawa obywatelskie. W życiu publicznym pozostawała tylko deklaracją ideologiczną. Władza publiczna opierała się w rządzeniu na dyrektywach partii i rządu wynikających ze wskazań wodza partii i narodu. W działaniach nie liczyło się prawo i praworządne działanie. Ubezwłasnowolnieni ludzie nie przejawiali twórczej aktywności wytwórczej i kulturowej służącej zaspokajaniu potrzeb społecznych oraz racjonalnemu rozwojowi gospodarczemu i cywilizacyjnemu.
Państwo socjalistyczne, występujące na terytoriach rosyjskich i mniejszości narodowych ją otaczających, było państwem ideologicznym. Dowodzi tego sama nazwa „związek republik radzieckich” i lansowana koncepcja „narodu radzieckiego”. Stworzone zostało w myśl dyrektyw ideologicznych twórców doktryny marksizmu Marksa i Lenina. Założenia tej doktryny miał rozwijać następny przywódca stojący na czele partii, uważany za nieomylną wyrocznię, równą boskiej i nieśmiertelnej. Założenia ideologiczne przewidywały ideały skrajne, plasujące się na peryferiach ogólnego nurtu cywilizacyjnego ludzkości. Wśród tych ideałów, m.in. głoszono: rozbicie dotychczasowego aparatu państwowego i niekorzystanie z dorobku cywilizacyjnego społeczeństw wyżej rozwiniętych; fizycznego wyniszczenia przeciwników klasowych i politycznych, tworzenia gigantycznego aparatu wytwórczego gospodarki narodowej pochłaniającego ogromne masy surowców i energii; tworzenia gigantycznego ustroju rolnego opartego na kołchozach i sowchozach – wielkich spółdzielczych i państwowych gospodarstwach rolnych; ustanowienia państwa dyktatury proletariatu rządzącego ludem i prześladującego w ogromnej sieci gułagów (obozów); jedności narodów zasadzającej się na wyniszczających przesiedleniach całych na-rodowości i prześladowaniach za niewierność ustrojowi; tworzenia rządzącej nomenklatury partyjnej, wyobcowanej ze społeczeństwa, nieodpowiedzialnej przed nim oraz nie podlegającej kontroli społecznej. Rozpowszechniane ideały były zaprzeczeniem racjonalności kształtowania państwa demokratycznego i służebnego postępowym ideałom ludzkości.
Państwa socjalistyczne stworzone w krajach Europy Środkowej i Wschodniej miały złożone dzieje. W drugiej połowie lat czterdziestych realizowały ideę demokracji ludowej jako nową i odmienną od radzieckiej formę państwa socjalistycznego. Miała ona nawiązywać do tradycji narodowych i dorobku państwowości poszczególnych krajów. Moda na eksperyment szybko została zakazana. W myśl dyrektyw radzieckich wystąpiła w latach 1949-1954 uniformizacja zasad ustroju społeczno-gospodarczego i ustroju politycznego przez dostosowanie do wzorca radzieckiego. Konsekwencją stała się forsowna industrializacja, kolektywizacja, rozbudowanie aparatu przemocy, nasilenie prześladowania przeciwników ustroju, monopolizacja życia politycznego w formie rządów partii komunistycznej, ograniczanie praw i swobód obywatelskich oraz niszczenie fizyczne ludzi innych orientacji politycznych.
Stworzony według wzorca stalinowskiego system totalitarny, funkcjonujący z dużą dolegliwością dla społeczeństwa, zachwiał się w połowie lat pięćdziesiątych po śmierci ideologa tego systemu. Kierownictwo Związku Radzieckiego potępiając stosowanie metod zniewalania ludzi i zbrodniczość stalinizmu jako systemu rządów dało pewne przyzwolenie na odmienne urządzenie państwa socjalistycznego. W krajach tych rządy totalitarne zostały zastąpione władzą autorytarną z zachowaniem pozorów reżimu demokratycznego. Władza ta funkcjonowała z różnym nasileniem reżimu dyktatorskiego do końca lat osiemdziesiątych, kiedy to w różnych formach nastąpiło zastąpienie rządów partii komunistycznej w procesie transformacji ustrojowej władzą demokratyczną legitymizowaną i wspieraną przez społeczeństwo.
W systemie rządów państw socjalistycznych wyróżniała się Jugosławia, która po sporze ze Stalinem w 1948 r. tworzyła własny samorządowy model rządów, oparty również na władzy autorytarnej, samodzielnie wykoncypowanej i sprawowanej. W istocie rzeczy był to także alternatywny wzorzec cywilizacji, zakładający pobudzanie do działania wytwórcy, ale przy ograniczonej demokracji politycznej i stworzonej wielkiej biurokracji samorządowej. Tłumienie aspiracji narodowych poszczególnych narodów doprowadziło do rozpadu tego wielonarodowego tworu państwowego i powstania licznych państw narodowych, które wybrały formę ustrojową państwa liberalno-demokratyczną.
W krajach Azji partie komunistyczne tworzyły model państwa socjalistycznego według własnej narodowej koncepcji zastosowania marksizmu do specyficznych warunków azjatyckich. W wielu dziedzinach naśladowano wzorce radzieckie i praktykę rozprawiania się z przeciwnikami ustroju. Ucisku dyktatorskiego nie zmniejszano w miarę upływu czasu i stabilizowania państwa, a wręcz przeciwnie zaostrzano, jak to wystąpiło w Chinach w okresie tzw. rewolucji kulturalnej w latach 1966-1974 oraz w Wietnamie po zjednoczeniu kraju w 1975 r. Systemy ustrojowe państw azjatyckich stały się mieszaniną totalitaryzmu stalinowskiego i autorytaryzmu azjatyckiego. Najbardziej jaskrawo przejawy rządów dyktatorskich występują w reżimie ograniczania praw i swobód obywatelskich oraz wolności politycznych w życiu publicznym. Partia komunistyczna pozostaje jedyną, monopolistyczną siłą rządzącą, posługującą się ideologią marksizmu zinterpretowanego przez czołowych ubóstwianych przywódców. Nie dopuszcza się przejawów pluralizmu poglądów i organizacji w życiu politycznym, ale zezwala się na wprowadzanie instytucji gospodarki rynkowej i przyswajanie cywilizacji dominującej w gospodarce narodowej. Państwo socjalistyczne w Korei Północnej jest zbudowane i rządzone według ortodoksyjnego modelu socjalizmu stanowiącego mieszaninę idei utopijnego socjalizmu i autarkii azjatyckiej. Reżim nie dopuszcza idei cywilizacji ludzkiej w sferze urządzenia życia zbiorowego i przyznania swobód ludzkich. System kultu wodza i monopolistyczny sposób rządzenia przez kadrę partyjną jest swoistą władzą totalitarno-autorytarną.
Na Kubie państwo socjalistyczne stanowi organizację polityczną zorganizowaną na ideałach marksizmu i swoistej filozofii politycznej Fidela Castro – twórcy i przywódcy tego państwa. Władza publiczna jest nastawiona na stałe działania w obronie wolności wyspy i ideałów rewolucji. Reżim autorytarny jest organizacją sprawnie zorganizowaną od góry do dołu i wspierany przez ludność dostrzegającą niebezpieczeństwo zagrożenia narodowego. Świadomość tę rozpowszechniają przywódcy rewolucji, a masy ludowe zdołały sobie ją przyswoić oraz w większości uznać za przejaw realnie występujących stosunków politycznych w kraju.
Przedstawione państwo socjalistyczne jest wytworem rewolucyjnego ruchu robotniczego, którego ideolodzy przedstawili szlachetną wizję państwa i społeczeństwa graniczącą z utopią oraz odbiegającą od głównego nurtu cywilizacji dominującej. Weryfikacja tych ideałów w życiu nie sprawdziła się w pełni, mimo głoszenia wielu słusznych idei i wartości ideologicznych. Państwa tego systemu stanęły przed dylematem: zrezygnować z tego eksperymentu społecznego lub dokonać głębokiego przewrotu w jego realizacji. Praktyka społeczna rodzi odpowiedzi.
Źródło: E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2001.