Przez tysiące lat ludy zamieszkujące równiny Syrii i Arabii odbywały nieustanne migracje. Przed 3000 r.p.n.e., w okresie zwanym Epoką Wczesnego Brązu, pojawiła się w Palestynie ludność mówiąca językiem semickim. Około 2200 r.p.n.e. najazdy Amorytów pociągnęły za sobą nowe przemiany struktur społeczno-kulturowych; sytuacja powtórzy się z chwilą nadejścia Izraelitów u schyłku drugiego tysiąclecia. Na wybrzeżu Morza Śródziemnego kulty agrarne mieszały się z niebiańskimi panteonami koczowniczych ludów pasterskich. Poza sanktuariami i posążkami znalezionymi podczas archeologicznych wykopalisk, nasze źródła dotyczące religijnych tradycji tych ludów przez długi czas ograniczały się do fragmentarycznych i utrzymanych w bardzo polemicznym tonie informacji zawartych w Starym Testamencie, do tabliczek z pismem klinowym z Mari i Tell el-Amarna oraz do paru fragmentów z dzieł autorów hellenistycznych i rzymskich. W 1929 r. znaleziska w Ras Szamra wydobyły na światło dzienne dawne miasto Ugaryt, przedstawiające cywilizację kananejską u schyłku Epoki Wczesnego Brązu (pk. 1365-1175 p.n.e.).
Leżący na wybrzeżu Syrii port Ugaryt istniał od początków drugiego tysiąclecia. Ok. 1350 r, p.n.e. pojawiło się pismo klinowe: pisano odciskając rylec trzcinowy na miękkich tabliczkach glinianych. Zanim najazd ludów morskich ok. 1175 r. p.n.e. zniszczył tę cywilizację, uwieczniono w ten sposób wiele tekstów. Zawierały one inskrypcje wotywne, czary, modlitwy, spisy bóstw, a przede wszystkim dawne mity; nie wiadomo, ile liczą one lat.
Na szczycie ugaryckiego panteonu stoi bóg El, stwórca świata i ojciec bogów, transcendentny i życzliwy, ale daleki i bezradny w sprawach ludzkich, którymi kieruje nielitościwy Baal, syn Dagana, bóg burzy, przypominający mezopotamskiego boga Adada. Skrybowie i tradycja ludowa uznaje więcej niż jednego Ela i Baala, ich imiona oznaczają zresztą ?boga” i ?pana” w sensie gatunkowym. Niektórzy z nich różnili się prawdopodobnie miejscem kultu, inni szczególnymi atrybutami, jakie im przypisywano. Baal to Potężny, Władca, Dosiadający Chmury, Książę, Pan Ziemi. W mitycznych tekstach jego wrogami są Jamm (?Morze”), złowieszcze potwory oraz Mot (?Śmierć”), który przejściowo odnosi nad nim zwycięstwo.
Małżonką Ela jest bogini-królowa Aszera, mająca atrybuty morskie. Bardziej aktywna jest Anat, siostra lub małżonka Baala, potężna bogini miłości i wojny, czasem wyobrażana na stojąco na grzbiecie lwa. Połączone w postaci Asztarte dwie boginie przeobrażą się później w syryjskie bóstwo Atargatis, którego morskie atrybuty i kult płodności przetrwają aż do początków chrześcijaństwa. Wśród ugaryckich bogów jest jeszcze między innymi Ars wa-Szamem (Ziemia-i-Niebo); bóg i bogini lunami, kilka córek bogów: gwiazda poranna i wieczorna (Wenus), kowal Koszar, zły Rahab oraz różne bóstwa przejęte z innych kultur. Przodkowie, a zwłaszcza należący do królewskiego rodu, byli deifikowani i stawali się przedmiotem kultu, równorzędnie z całą plejadą pomniejszych bóstw, nie mających własnych imion.
Kult kananejski, jaki można odtworzyć na podstawie metalowych i ceramicznych posążków, koncentrował się na dwóch parach bogów: El i Aszera, władców tamtego świata, oraz Baal i Anat, panujących na tym świecie. W każdym razie w mieście Ugaryt znajdowały się świątynie Baala i Dagana, a prawdopodobnie także i innych bóstw. Po wielkich świątyniach, posiadających własne stada oraz składy oliwy i wina, pozostało więcej śladów, niż po małych sanktuariach kultów ludowych. Król i królowa przewodniczyli kultowi państwowemu i aktywnie uczestniczyli w obrzędach, świętach i modlitwach, aby zapewnić miastu opiekę bogów. Kapłani ikhnym, co odpowiada hebrajskiemu kohanim) i urzędnicy kultu zwani ądshm, sprawowali pieczę nad świątyniami i ceremoniami związanymi z kultem, które obejmowały składanie ofiar, oczyszczenia i względy okazywane posągowi bóstwa. Inni specjaliści zajmowali się kultem zmarłych, którego główny moment stanowiła ceremonia orgiastyczna. Pogrzebowi towarzyszyła uczta, mająca uspokoić zmarłych. Niektórzy kapłani głosili przepowiednie: wprawiali się na glinianych modelach wątroby, takich jak te znalezione w Mari, w Mezopotamii. Zwyczajni ludzie uciekali się prawdopodobnie do magii i do inwokacji przebłagalnych.
Mitologia ugarycka pełna jest opisów walk między Elem i Baalem o władzę oraz walk Baala z przeciwnikami. Jednym z najbardziej znanych spośród tych konfliktów jest walka Baala z bóstwem morskim Jammem, przedstawianym raz jako istota ludzka, to znów jako morski potwór. Namówiony przez swego ojca Ela, Jamm szykuje się do zrzucenia Baala z tronu, ale Baal z pomocą magicznej broni sporządzonej przez boskiego kowala, Koszara, odnosi w końcu zwycięstwo. Walka przypomina oczywiście klęskę potwora morskiego Tiamata, zwyciężonego przez mezopotamskiego boga Marduka, według czwartej tabliczki babilońskiej Księgi Rodzaju, Enuma elisz, a także zwycięstwo Jahwe nad morzem w niektórych Psalmach i w Księdze Hioba (26, 12-13). Kiedy bogini Anat okazuje swą potęgę w walce, Baal proponuje jej pokój i, podobnie jak w Enuma elisz, wyjawia swe pragnienie otrzymania świątyni, w której oddawano by mu cześć. Anat uzyskuje pozwolenia Ela i dla Baala zostaje zbudowana wielka świątynia.
W innej walce Baal staje przeciwko Motowi Śmierci, drugiemu rywalowi wywodzącemu się od Ela. W schemacie natury panowanie Baala wiąże się z płodnością i obfitością, zaś panowanie śmierci oznacza suszę i głód. Po wymianie wysłanników, którzy odwiedzają Mota w jego siedzibie z błota i odpadków, Baal godzi się zejść do podziemnego świata, w otoczeniu orszaku deszczu, wiatru i chmur. Opowiadanie zawiera w tym miejscu lukę. Kiedy następuje dalszy jego ciąg, Baal nie żyje, co wywołuje smutek Ela i Anat, gdyż żaden z synów Ela nie jest zdolny zasiąść na jego tronie. Pochowawszy Baala Anat spotyka Mota i dosłownie obraca go w perzynę: tnie na kawałki, rozciera, opala nad ogniem i miele, po czym rozrzuca po polach, żeby zjadły go ptaki. Niejasne jest powiązanie między tymi epizodami, ale po poćwiartowaniu Mota El marzy, że Baal i pomyślność powrócą do kraju ? i rzeczywiście tak się dzieje. Także i Mot powraca do życia, ale siedem lat później Baal odniesie nad nim rozstrzygające zwycięstwo, które przywróci mu panowanie na całą wieczność.
Teksty ugaryckie zawierają także opowieści o Kirta i Aąhat. Obydwa zaczynają się od epizodu o sprawiedliwym królu dotkniętym bezpłodnością; motyw ten zostanie podjęty w Starym Testamencie. Bogowie kładą kres ich strapieniu, ale odtąd mieszają się w ludzkie losy. Anat decyduje o śmierci Aąhata, upragnionego syna, kiedy ten znieważają i odmawia jej swego magicznego łuku. Kirta zyskuje w walce żonę, ale zapomina o obietnicy danej Aszerze i zapada na chorobę. Później jeden z jego synów oskarży go o niesprawiedliwość w sprawowaniu rządów.
Pomimo wielu luk w tekstach, literatura ta pozwala nam spojrzeć na historyczny, mitologiczny i religijny świat, w który wejdą Izraelici i którego odbicie przekażą kulturze Zachodu.
Źródło: M. Eliade, P. Couliano, Słownik Religii, Warszawa 1994.