Germanowie to grupa dawnych plemion indoeuropejskich, których obecność została potwierdzona w Europie Północnej około 600 r. p.n.e. dzięki badaniom archeologicznym. Ich sąsiadami byli wówczas Lapończycy i Finowie na północy, Bałtowie i irańskie plemiona Scytów i Sarmatów na wschodzie, Galowie na południu. W czasach rzymskich podbojów (I wiek p.n.e.) zajmowali się oni hodowlą bydła, rolnictwem i myślistwem.
Źródła
Najważniejsze, bezpośrednie źródła dotyczące religii Germanów sięgają ery Wikingów. Edda poetycka w języku islandzkim obejmuje dziesięć poematów o bogach i osiemnaście poematów o herosach. Edda prozaiczna, dzieło islandzkiego historyka Snorri Sturlusona (1179-1241), to podręcznik reguł poetyckich dla skaldów w trzech częściach, a jego przedmowa, Gylfaginning, stanowi wprowadzenie do mitologii norweskiej. Pierwsza część historii królów norweskich Snorriego (Heimskringla), nazwana Ynglingasaga, jest poświęcona mitycznemu pochodzeniu nordyckiego królestwa.
Kosmogonia-kosmologia, teogonia-teologia
Kosmogonię w Gylfaginning przedstawiają trzy poematy Eddy ( Vafthrud- hnismal, Grimnismali Yoluspa czyli Wizja jasnowidzącej). Na początku była tylko wielka pustka zwana Ginnungagap. Przed ziemią zaistniał Niflheimr, świat śmierci. Z wielkiej studni Hvergełmir wypływało jedenaście rzek; na południu rozciągał się rozżarzony świat Muspellu, należący do Czarnego Olbrzyma Surtra. Przy zetknięciu z Ginnungagapem woda z rzek przemieniała się w lód; pod wpływem działania ognia z Muspellu na lodowiec pojawił się człekokształtny olbrzym, Ymir. Z potu spod jego prawej pachy wyszła para olbrzymów, a jego dwie nogi poczęły ze sobą syna.
Z topiącego się lodu wyszła krowa Audhumla, która żywiła Ymira mlekiem, a sama jadła słony lód, i w ten sposób zrodziła inną istotę, Buriego, którego syn Borr poślubił Bestię, córkę olbrzyma Bolthorna. Para ta wydała na świat trzech synów: Odyna, Wilego i We. Trzej boscy bracia zabili olbrzyma Ymira, którego krew utopiła ród olbrzymów z wyjątkiem Bergelmira i jego rodziny. Bogowie złożyli ciało Ymira pośród Ginnun- gagapu; tam stało się ono ziemią, krew ? wodą, czaszka ? niebem, kości ? górą, włosy ? drzewem itd. Gwiazdy, których ruchem kierują bogowie, to iskry dobywające się z Muspellu.
Na środku okrągłej ziemi, otoczonej wielkim oceanem, bogowie zbudowali ogrodzenie z brwi Ymira, Midhgardhr, z którym mieli zamieszkać stworzeni wkrótce potem ludzie. Kiedy zaś zbudowali Asgardhr, siedzibę bogów, dzieło stworzenia było zakończone.
Pierwszą parę ludzką stworzył Odyn z dwóch drzew, Askr i Embla, znalezionych na plaży nad oceanem. Nadał im życie, zaś Hoenir dał im wrażliwość, a Lódhurr ludzką postać i mowę.
Świat znajduje się w cieniu drzewa kosmicznego Yggdrasill, axis mundi, które podtrzymuje sklepienie nieba. Według zachodnich Skandynawów Yggdrasill jest jesionem, w którym codziennie zbiera się rada bogów. Yggdrasill ma trzy korzenie zapuszczone w trzy światy: świat umarłych (Hel), lodowych olbrzymów i ludzi. Spod jego stóp wytryskują trzy źródła (pierwotnie było to podobno tylko jedno źródło): Urdhr, źródło przeznaczenia, Mimir, źródło mądrości i Hvergelmir, źródło ziemskich rzek. Z kory drzewa spływa ożywczy napój aurr.
Teologia
Bogowie dzielą się na dwie klasy: Asowie i Wanowie. W Asgardzie mieszkają Asowie, z których najważniejsi są Odyn i Thor. U zarania dziejów Asowie wiedli długą wojnę z Wanami, która zakończyła się wymianą zakładników: Wan Njordhr i jego syn Freyr osiedli wśród Asów, zaś Mimir i Hoenir zamieszkali wśród Wanów. Niejasna jest rola bogini Wanów Freji podczas wojny, ale prawdopodobnie zaszczepiła ona w Asgardzie pożądliwość, od której Asowie nigdy się nie zdołali uwolnić. Nauczyła Odyna sztuk magicznych (seidhr).
Już Juliusz Cezar, a przede wszystkim Tacyt (Germania) dostarczają nam ważnych informacji na temat bogów Germanów. Tacyt utożsamia boga Odyna-Wodana z Merkurym; ta interpretacja utrzymywała się jeszcze w IV wieku, kiedy to dzień Merkurego (środa) Germanie nazwali ?dniem Wodana” (po angielsku Wednesday, po niderlandzku woensdag itd.). Temu ?bogu, który panuje nad wszystkim” (regnator omnium deus), składano ofiary z ludzi. Inne bóstwa są utożsamiane z Marsem i Herkulesem lub Jupiterem, gromowładcą. Tacyt wspomina również o tajemniczej bogini, będącej odpowiednikiem Nertusa, oraz o kulcie boskich bliźniąt, odpowiedników Kastora i Polluksa.
W czasach Wikingów najwyższym bogiem pozostaje Odyn, ale najwięcej czci odbiera w tym kulcie Thor.
Eschatologia
Koniec świata wiąże się z działalnością pierwszoplanowej postaci w mitologii germańskiej, olbrzyma Lokiego, który miesza się we wszystkie sprawy Asów. Był synem olbrzymki Laufey, a połączył się z olbrzymką Angrbodą, która wydała na świat wilka Fenrira i węża Midgardu, który otoczył swym ciałem cały świat ? groźne i niszczycielskie istoty. Lokiego można opisać jako tę postać, która w mitologiach całego świata jest nazywana tricksterem; jest to istota starsza od bogów, krotochwilna i często zła, czasem biseksualna lub transseksualna, a także dziwaczna i śmieszna. W wydaniu kobiecym Loki wydała na świat ośmionogiego konia Sleipnira, którego pokrył ogier Swadhilfari i zapoczątkował całą rasę istot zwanych flagdh. W Eddzie poetyckiej Loki nie przejawia żadnej skłonności do zła. Dopiero późny poemat Lokasenna przypisuje mu mnóstwo występków.
Jednym z tych złych czynów, mającym bezpośredni związek z końcem świata, jest zabicie Baldra, wspaniałego syna Odyna, który miał sny zwiastujące mu rychłą śmierć. Jego matka Frigga poprosiła wszystkie rzeczy na świecie o złożenie przysięgi, że nie uczynią nic złego Baldrowi, ale zapomniała o jemiole. Zazdrosny o Baldra Loki przebrał się za staruchę i nauczył tego sekretu Friggę; potem uzbroił ślepego brata Baldra, Hodera, w gałąź jemioły i skierował na Baldra, aby cisnął w niego gałęzią na znak radości. Baldr zginął na miejscu, ale bogini Hel zgodziła się uwolnić go pod warunkiem, że będzie go opłakiwać wszystko, co istnieje na świecie. I wszystko, nawet kamienie, opłakiwało jego śmierć, z wyjątkiem olbrzymki Thokk, za którą przebrał się Loki. Ponieważ warunek nie został spełniony, Hel zatrzymała Baldra.
Aby ukarać Lokiego za zabicie Baldra, bogowie przywiązali go do kamienia wnętrznościami jego własnych synów. Unosi się nad nim wąż i wylewa mu swój jad na głowę, przyprawiając go o udrękę. Zły wyrwie się jednak z miejsca kaźni na krótko przed końcem świata.
Ragnarok (?przeznaczenie bogów”) czyli koniec świata nie jest procesem krótkotrwałym. Zniszczenie dotknęło już drzewo Yggdrasill: jego listowie pożera jeleń, kora gnije, a korzeń pada ofiarą łakomstwa węża Nidhhoggra. Po idyllicznym początku bogowie wszczynają między sobą zaciekłą wojnę, podczas której do Asgardu wkrada się pożądliwość. Przedostatnim aktem tragedii jest zabicie Baldra. Ostatnim ? rozpętanie wszystkich przerażających sił, które Asowie na pewien czas opanowali. Są to: Loki i jego potomstwo, wilk Fenrir i Wielki Wąż kosmiczny. Poprzedzanie przerażającymi zapowiedziami siły zniszczenia spadają na Asgard, Loki na czele nieujarzmionych olbrzymów i Surtr, władca Muspellu, na czele demonów ognia, którzy postawią kosmos w płomieniach. Asowie i ich wrogowie niszczą się wzajemnie: wilk Fenrir pożre Odyna, Widar, syn Odyna, zabije Fenrira, Thor i Wielki Wąż zabiją się nawzajem, Freja zostanie zabita przez Surtra, wszystkie niebiańskie światła zgasną, a rozżarzoną ziemię pochłonie morze. Wyłoni się zeń na nowo jako domena dobrego i niewinnego Baldra oraz bezgrzesznej rasy ludzi, która będzie tu mieszkać pod złotą kopułą.
Szamanizm i inicjacje wojenne
U Odyna, najwyższego spośród Asów, posiadacza mocy magicznej seidhr, dostrzeżono istnienie aspektów szamańskich. Podobnie jak szamani, Odyn posiada cudownego konia (Sleipnira) o ośmiu nogach i dwa wszechwiedzące kruki; może zmieniać postać, rozmawiać z umarłymi itd.
Berserkr
Odyn jest również bogiem wojny, a jego wojowników spotyka wyjątkowy los: po śmierci udają się do niebiańskiego pałacu Valholl, a nie do Hel, bogini piekieł. W istocie śmierć wojownika jest równoznaczna z najwyższym doświadczeniem religijnym, ekstazą.
Wojownik osiąga stan berserkr (dosł.: ?w niedźwiedziej skórze”), będący połączeniem morderczego szału i odporności na ciosy; naśladuje zachowanie drapieżnika, przede wszystkim wilka.
W społeczeństwie Germanów Odyn jest bogiem jarl (praprzodków arystokracji) i nie cieszy się popularnością wśród karl (praprzodków chłopów), których bogiem jest Thor. Zbrojne hordy Odyna sieją postrach po wsiach. Ponadto bóg przyjmuje ofiary z ludzi wieszanych na drzewach, być może dla upamiętnienia faktu, że sam Odyn wisząc przez dziewięć miesięcy na drzewie Yggdrasill z raną zadaną włócznią, w ten sposób uzyskał magiczną znajomość pisma runicznego i cenny dar poezji.
Źródło: M. Eliade, P. Couliano, Słownik Religii, Warszawa 1994.